Altılı Masa ve Doğa

Yerli kömürün gazlaştırılarak ekonomiye kazandırılması maddesiyle iklim hedefine gölge düşürülmüş. Malum, kömür gaza çevrilince iklim dostu olmuyor.

Özgür Gürbüz-BirGün Pazar / 5 Şubat 2023

Millet İttifakı, Ortak Politikalar Mutabakat Metni ile iktidara gelmeleri halinde hayata geçirecekleri çalışmaları özetledi. 244 sayfalık metin 21 yıldır yaşanan sorunların birçoğuna, özellikle de tek adam iktidarıyla perçinlenen yoksulluk, adaletsizlik ve eşitsizlik temelli meselelere çare olabilecek öneriler içeriyor. Ekoloji başlığı altında toplayabileceğimiz hayvan hakları, enerji, madencilik ve iklim değişikliği gibi konularda, sivil toplum örgütlerince de zaman zaman dillendirilen çözüm önerilerine yer verilmiş. Altılı Masa’nın ilgili konularda çok sayıda kişiyi dinlediği görülüyor. En büyük eksikliği ise sektörel politikalar diye niteledikleri bu alanların birbirlerinden kopuk oluşu. Farklı alanlar arasında bütünlük sağlayabilmek zor bir iş ama özellikle ekoloji alanında başarı isteniyorsa bu şart. Ekolojiyi bir şemsiye politika gibi düşünüp, ekonomi, teknoloji, sanayi ve enerji gibi başlıkları bu şemsiyenin altında değerlendirmek gerekir. Almanya’nın yıllar önce nükleer santralların güvenliğini Enerji Bakanlığı’na değil, Çevre Bakanlığı’na bıraktığını hatırlayalım. İklim, Çevre ve Orman Bakanlığı’nın kurulması ve su yönetimini de kapsayacak şekilde yeniden yapılandırılması bu bağlamda olumlu bir gelişme. Sanayi, enerji ve ekonomi gibi alanlarsa özerkliklerine devam ediyor.

İKLİM
Altılı Masa’nın ‘hükümet programı’ kabul edilen metne, iklim politikalarını inceleyerek başlayalım. İklim krizine yol açan seragazı emisyonlarını azaltmak ve net sıfır emisyon hedefine 2050’de ulaşmak hedeflenmiş. AKP-MHP hükümetinde bu hedef 2053’tü. İktidardan farklı olarak bu hedef kömür santrallarının kapatılması vaadiyle daha gerçekçi bir zemine taşınmış ancak tarih verilmemiş. İklim yasasının çıkarılması, Çevre Kanunu’nun doğa hakları temelinde yeniden düzenleneceği belirtilmiş. Öte yandan, yerli kömürün gazlaştırılarak ekonomiye kazandırılması maddesiyle iklim hedefine gölge düşürülmüş. Malum, kömür gaza çevrilince iklim dostu olmuyor. Metinde gaz aramalarına, Türkiye’yi petrol ve gaz boru hatları geçen bir ticaret merkezi yapmaya dair çok sayıda vurgu var. Bunların da iklim hedefiyle çelişeceği ortada. Enerji bölümüyle iklim bölümünü adeta ayrı kişiler yazmış. Karbon ticaretinden de iktidara kim gelirse gelsin kaçış yok gibi görünüyor.

Ulaşım politikaları kapsamında yer alan hızlı tren projeleri Türkiye’nin ulaşım kaynaklı seragazı emisyonlarını azaltabilir. İzmir ve Bursa’nın Ankara’ya bağlanması, Güneydoğu ve İç Anadolu’yu birbirine bağlayacak Mersin-Konya ve Mersin-Gaziantep hızlı tren projeleri önemli. Ancak, ulaşım politikalarında iç hatların geliştirilmesi, düşük ücretli havayollarının geliştirilmesi yine bir tutarsızlığın işareti. Ulaşımda karayolundan sonra en büyük emisyon kaynağı havayolu, verilen destek emisyon artışına yol açar.

HAYVAN HAKLARI VE DOĞA
Hayvan haklarının anayasal güvence altına alınacak olması ve özel bir yasa çıkarılması vaadi önemli. Sahipsiz hayvanların tedavisi, kısırlaştırılması ve aşılanması için teşvik verilecek. Keşke ‘petshop’larda hayvan satışını tamamen yasaklayıp, sahipsiz hayvanların sahiplenilmesi de teşvik edilseydi. Yaban hayvanların avlanması konusunda ise “kanunsuz avlanmayla mücadele” çok yeterli bir öneri değil. Avcılığı yasaklamak ülkedeki silah kültürüyle de baş etmenin bir yolu. Ekoloji politikalarının sosyal politikalarla bağı burada da gözden kaçmış. Daha cesaretli adımlara ihtiyaç var.

Cumhurbaşkanı’ndan ormanlık alanların vasfını değiştirme yetkisinin alınması güzel bir hamle olacak. Müştereklerimiz üzerinde tek bir kişinin karar hakkı olması kabul edilebilir değildi. Orman köylülerinin güçlendirilmesi ve yangınlara karşı tedbirler metinde çokça yer alsa da konunun uzmanların eski ve çam ağaçlarını yangınların sorumlusu gibi gösteren yanlış bilgilerden şikayetçi. Yanan orman alanlarına verilen yasaya aykırı izinlerin iptali kulağa hoş gelse de orman alanlarını, imar, maden ve enerji amaçlı kullanımdan koruyacak daha üst düzey bir güvenceye ihtiyaç olduğu ortada. Benzer bir şekilde, kıyılardaki yapılaşmanın önüne geçmek için de iyi niyetten fazlası gerekiyor. Belgede, “kıyılardan herkesin eşit ve serbest olarak yararlanmasına engel olan uygulamaları sıkı denetim altına alacağız” denmiş. Kıyılar otellere, turistik tesislere peşkeş çekilemez ve kamuya açık hale getirilir denseydi, kıyıları sahiplenemeyeceğini anlayan birçok projenin getirdiği yapılaşma tehdidi de azalırdı.  

Çevre İhtisas Mahkemeleri’nin kurulması hukukçulardan da destek alan bir öneri, çevre koruma amaçlı davaların kamu davası kabul edilip harçtan muaf tutulması da fayda sağlar çünkü sivil toplum maddi nedenlerle dava açmakta zorlanıyor. Bilirkişi ücretlerinin de bu kapsama alınması ve bilirkişi heyetinin yetkinliğinin artırılması da bu öneriye eklenebilir.

Metinde, Kanal İstanbul gibi rant projelerine değil Güney Doğu Anadolu Projesi (GAP) ve Konya Ovası Projesi (KOP) gibi tarımsal sulama projelerine kaynak aktarılacağı söyleniyor. Türkiye’deki geçmiş sulama projelerini birçoğunun kuruyan göller ve sulak alanlarla ilişkisi var. Sulak alanların korunmasına önem verileceği birkaç kez belirtilmiş olsa da eski bir zihniyetin ürünü olan GAP gibi projelerin nasıl hayata geçirileceği merak konusu. Çıkarılacağı belirtilen ‘Su Kanunu’ yeterli olur mu göreceğiz.

ENERJİ
Enerji başlığında yapılacak ve doğayı etkileyen değişiklikler arasında, tarıma ve ekosisteme zarar veren mevcut hidroelektrik santralların sözleşmelerinin yeniden gözden geçirilme taahhüdü dikkat çekiyor. Yenilenebilir enerjiye desteğin süreceğini ancak teşviklerin gözden geçirileceğini de metinden anlıyoruz. Enerji ihtiyacını karşılayan binalara teşvik verilecek, çatılara kurulacak güneş panelleri için de özel kredi paketleri hazırlanacak. Hepsi yerinde hamleler olur.

Türkiye’nin doğalgazda merkez olmasının, daha çok petrol ve doğalgaz aranmasının ‘çevreci’ nitelemesini hak etmediğini söylemeliyiz. En kötüsü ise yapımı süren ve Türkiye’yi Rusya’ya daha fazla bağımlı kılmakla kalmayıp, ciddi bir maddi yükümlülük altına da sokacak Akkuyu’yla ilgili bir kapatma planının olmaması. Bu yetmezmiş gibi, dünyada örneği olmayan, küçük modüler nükleer reaktörleri kuracağız denmiş. Nükleer lobiye kolunu kaptırmış altı parti var karşımızda. Nükleer, gaz ve kömür gibi kaynakların ucuz ve temiz enerji sağlayamayacağını, enerjide mülkiyetin birkaç büyük şirketin elinde bulunmasının bol sıfırlı faturalara kadar uzanan sorunları çözemeyeceğini görememişler. Enerjinin yerinde ve küçük ölçekli üretimle temin edileceği bu çağda, neredeyse 50-60 yıl öncesine ait politika önerilerini görmek tam bir hayal kırıklığı oldu.

Türkiye’nin elektrik talebinin yaz döneminde klimalarla ayyuka çıktığını biliyoruz. Bu da iklimden doğaya zarar veren enerji üretimi tesislerine kadar uzanan sorunlara yol açıyor. Turizmle ilgili kısımda enerji verimliliği vurgusu, otellerin güneşten elektrik üretme zorunluluğu gibi çözüm önerileri yok. Enerji verimliliği de tüm metin içinde sadece 1 kez geçiyor; yalıtım kelimesi ise hiç geçmiyor. Sınırlandırmadığımız talebi, sınırlı kaynaklarla karşılayamayacağımızı bir kez daha hatırlatmakta fayda var.

SANAYİ ve MADENCİLİK
Doğanın korunmasını en çok zorlayan sanayi ve madencilik alanlarında Altılı Masa’nın önerileri daha çok mevcut sorunları çözmeye odaklanmış; radikal değişiklikler içermiyor. Madencilik faaliyetlerinin tarım, enerji ve çevre politikalarıyla koordinasyon içinde yürütülecek olması yazının başında işaret ettiğimiz eleştiriye bir yanıt kabul edilebilir. Bu maddenin metnin geneline yansıdığını söylemek ise zor. Örneğin, “Demir, altın, bakır, nikel gibi sanayinin ana hammaddesi olan ürünlerin çıkartılması, izabesi gibi konulardaki yatırımları destekleyeceğiz” söylemi, altın gibi büyük oranda ziynet eşyası için yapılan madenciliği aklar nitelikte. Halbuki, siyanürle ayrıştırma yapılan bu madenler sanayinin değil ticaretin ve rantın talebiyle açılıyor, doğaya da büyük zarar veriyor.

Sanayide, ‘yeşil dönüşüm’, ‘çevreci üretim’ ve ‘sürdürülebilirlik’ kelimeleri birçok maddede geçiyor. Madencilikte olduğu gibi olumlu taahhütlerin gerçekleşip gerçekleşmeyeceği konusunda şimdiden yorum yapmak falcılık olur. Katılım süreçlerinin güçlendirileceğine dair verilen sözler bu taahhütlerden daha önemli ve takip edilmeli. Çevreyi kirleten sanayi tesislerinin kentlerden taşınacağı da belirtilmiş. Başka bir kısımda yer alan arıtma tesislerinin artırılmasıyla ilgili hedefle yeni sanayi tesislerinin kurulması birleştirilirse olumlu sonuçlar alınabilir. Sanayide rotanın hangi teknolojiler ve alanlarda olacağı konusunda ise olumlu kabul edilebilecek kelimelere (geri dönüşümlü ürünler, enerji tasarrufu sağlayan ürünler gibi) yine rastlıyoruz ancak “takip değil sıçrama eksenli bir sanayileşme ve teknoloji politikasını esas alacağız” iddiasının altını, daha fazla nükleer, kömürden gazlaştırma gibi geçmişin teknolojileriyle doldurmak mümkün değil.

Sanayiden en çok zarar görenin doğa ve dolayısıyla yaşamımız olduğunu unutmamalıyız. Sanayi ve ekonomi politikalarını doğa merkezli bir bakış açısıyla belirlediğimizde Türkiye gerçekten de ‘çağ atlayacak’. Bu yüzden endüstriyel üretimi tasarlarken geleceğin doğa dostu yaşam tarzını net bir şekilde belirlemek ve o yaşama uygun üretim süreçlerini en çevreci özelliklerle planlamak gerekiyor.

Elde çekirdek iklim konferansı izliyoruz

Özgür Gürbüz-BirGün / 11 Kasım 2022

27. Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Taraflar Konferansı Mısır'da başladı. 18 Kasım’a kadar sürecek konferans aslında yıl içinde sürdürülen müzakerelerin üst düzey temsilcilere gerçekleştirilen son etabı sayılır. Yılın son toplantısı ama çözüm garanti değil. 27 yıldır aralıksız müzakere eden ülkeler ortalama sıcaklık artışını 1,5 derecenin altında tutma sözü verdi ama eylemlerle sözlerini sağlamlaştıramadı. ,5 derecenin altında kalınamazsa ikinci ve son hedef 2 derecenin altında kalmak; hasarı ve kayıpları azaltmak. Türkiye’nin Mısır’daki gündemi ise 2030 yol haritasının güncellemesi. Paris Anlaşması’na imza atarken iklim krizine yol açan emisyonları azaltma değil artırma sözü veren Türkiye’den artık üstüne düşeni yapmasını ve seragazı emisyonlarını nasıl azaltacağını açıklamasını bekliyoruz. 2053 net sıfır lakırdısı gerçek bir hedefe dönüşecek mi göreceğiz.

Foto: Elif Cansu İlhan

Kısa adı COP27 olan BM çatısı altındaki bu toplantılarda beklenti de umutsuzluk da yıllardır değişmedi. İstikrarlı bir başarısızlıktan bahsediyoruz. Toplantılar önemli raporların açıklanması ile başlıyor; bu yıl da öyle oldu. Dünya Sağlık Örgütü, 2030-2050 yılları arasında iklim krizinin 250 bin erken ölüme neden olacağını açıkladı. Elde çekirdek dünya izliyor…

Sonra sahneye Dünya Meteoroloji Örgütü çıktı. Ortalama sıcaklık arışı sanayi çağı öncesi ortalamanın 1,1 derece üzerinde seyrediyor. Deniz seviyesindeki artış sürüyor, orman yangınlarının sayısı artıyor, seller ve bildiğimiz tüm aşırı hava olaylarının sayısı ve sıklığı artıyor dedi. Elde çekirdek, çit çit çit…

Enerji verimliliği çağrılarına, akıllı ve pasif bina planlarına rağmen 2021 yılında bina ve inşaat sektörü tüm zamanların rekorunu kırarak karbon emisyonlarını 10 gigatona çıkardı. Bina deyip geçmeyin, Avrupa’nın enerji talebinin yüzde 40’ı binalardan kaynaklanıyor, şimdi verimli bina yapmayacaksak, ne zaman yapacağız? Bugün yaptığımız binanın enerji yükünü belki 100 yıl üzerimizde taşıyacağız. Çekirdek çitleyenlerin yanına müteahhitler, kentlerden sorumlu politikacılar da katıldı...

COP 27’de sadece sorunlar dile getirilmiyor, çözüm önerileri de var. Amazon ormanlarının yerli halklarının liderleri, Amazon ormanlarının yüzde 80’inin koruma altına alacak bir anlaşmaya gerek var dedi. Başta Amazonlar, tüm ormanlar bizim petrol, kömür ve doğalgaz kullanarak atmosfere bıraktığımız karbondioksiti tutuyor ve dünyanın daha çok ısınmasını önlüyor. Gezegenin ortak mirası Amazon’u koruyamazsak iklim krizini de durduramayız. Halihazırda yüzde 26’sı tahrip oldu bile. Yerliler, tahrip edilen yüzde 6’lık kısmı da yeniden koruma altına alarak 2025’e kadar orman varlığının yüzde 80’inini koruma altına alacak bir anlaşma istiyor. Yerliler korumaya çalışırken yaşadığımız gezegene yabancı bizler çekirdek elde çitlemeye devam ediyoruz. Çit çit çit…

Uluslararası Yenilenebilir Enerji Ajansı, 2030’a kadar kömürlü termik santrallardan vazgeçme sürecini hızlandırıp yenilenebilir enerjiye geçersek 2050’de sıcaklık artışını 1,5 derecenin altında tutma şansımız hâlâ var diyor. Demek öyle; çitlemeye devam…

Diyelim sorunu çözmeye niyetimiz yok, bari hasarı azaltmak için uğraşalım. BM Erken Uyarı İnisiyatifi, sayıları iklim krizinin de etkisiyle beş kat artan doğal afetlere karşı önümüzdeki dört yılda 3,1 milyar dolar harcayıp erken uyarı sistemleri kurarsak zararı azaltırız diyor. Rakam da veriyorlar. Harcanan her 800 milyon dolar gelişen ülkelerde 3 ila 16 milyar dolarlık hasarı önleyebilir diyorlar. Sekiz adet F-35 parasıyla on binlerce insan sıcak hava dalgalarına, tayfunlara, sellere karşı uyarılabilecek. İzlemeye devam ediyoruz. Çekirdek paketinin sonuna geldik farkında değiliz.

Bir hafta sonra 2022 yılının iklim konferansı da son bulacak. Biz çekirdek kabuklarıyla kirlettiğimiz yerleri süpüreceğiz, Mısır’daki iklim turistleri ve onların arasında seslerini çıkarmaya çalışan ama başarılı olamayan iklim eylemcileri Şarm El Şeyh’i terk edecek. İklim krizi bir sonraki aşırı hava olayına kadar unutulacak, sonra hatırlanacak ve tekrar unutulacak.

Dönüm noktasındayız. Ya çekirdek çitlemeyi bırakıp gezegeni koruyacağız ya da sonuçlarına katlanacağız. Koruyamadığımız doğa, daha fazla sıtma, yetersiz beslenme, ishal, kuraklık, sel ve sıcak hava dalgaları gibi onlarca felaketle karşılaşmamız anlamına geliyor. Kapitalizm ve yarattığı tüketim toplumu yaşamı yok ediyor. Sesimizi yükseltmeliyiz.

Kentlerin yedi çevre sorunu

 Özgür Gürbüz-BirGün/14 Ekim 2022

Avrupa Çevre Ajansı, aralarında İstanbul, İzmir ve Osmangazi belediyelerinin de olduğu 56 kentten yöneticilerin yanıtladığı bir anket yaptı. 27 kentte de yüz yüze görüşmeler yapıp, sorular sormuşlar. Avrupa’nın kuzeyinden güneyine, doğusundan batısına hemen hemen tüm kentlerinde sırasıyla şu yedi çevre sorunu ön plana çıkmış. Hava kirliliği, trafik, yeşil alan azlığı, şiddetli fırtına ve su baskınları, sel suyu yönetimi, gürültü ve sıcak hava dalgaları.

Kentlerde atıklar, su kirliliği ve arıtma gibi hepimizin kolayca tahmin edebileceği başka sorunlar da var. İlginç olan ise listelenen ilk 20 sorunun birçoğunun iklim kriziyle ilgisinin olması. Deniz seviyesindeki yükseliş ve kuraklık gibi iklim krizi nedeniyle karşılaştığımız sorunların yanı sıra orman yangınları, sel baskınları ve sıcak hava dalgaları gibi yine kriz iklim kriziyle artan meseleler de var. İlk yedi sorunun gürültü dışında hepsi iklim krizinin nedeni veya sonucu zaten. İyimser olup, şöyle değerlendirelim. İklim krizinden çıkmayı başarabilirsek kentlerin en sık karşılaştığı çevre sorunlarının birçoğunu da çözeceğiz.

İklim krizini durdurursak kentleri afet bölgesine çeviren şiddetli yağışların, su baskınlarının sayısının ve şiddetinin azalacağını biliyoruz. Ulaşımda toplu ulaşıma geçer, toplu ulaşımı da elektrikli araçlarla yaparsak hem hava kirliliğinin hem de iklim krizinin önüne geçeceğimizi de biliyoruz. Yeşil alanları artırırsak sıcak hava dalgalarına karşı daha dayanıklı kentlerimiz olacak, su baskınları azalacak. Kentlerimizin ve Türkiye’nin doğru bir iklim politikası olsa çevresel sorunların birçoğu ortadan kalkacak. Elimizde birçok kapıyı açan bir anahtar var ama birçok kentte yerel yönetimler, Ankara’da merkezi hükümet bu anahtarın farkında değil.

Farkında olmak da yetmiyor. Kentlerin “yeşil” unvanını alması için öncelikle çevre ve iklim konularını anlamaları, politikalarını iklim hedefleriyle uyumlaştırmaları, tüm birimlerin iş yapma biçimlerini bu politikalarla uyumlaştırmaları ve son aşamada da ölçülebilir hedefler belirlemeleri gerekiyor. Güneş panelleriyle elektrik üretirken elektrikli değil dizel otobüsler caddelerinizde geziyorsa, bir yandan atık yakıp öte yandan iklim hedefleri koyuyorsanız o kentin elbisenin yeşil olduğunu söyleyemeyiz. Çevreci nokta ve benekleri olan ‘puantiyeli’ bir elbiseden bahsedebiliriz ama o noktaları birleştirmedikçe çevre konusu kıyafetteki süsten öteye gitmiyor.

Kentlerde bütünleşik, birbiriyle bağlantılı işler yapmalıyız. Birkaç ay önce Kayseri’deydim, kenti gezerken düşündüklerimi sizlerle de paylaşayım. Kayseri, uygun konumuyla güneşten elektrik üretiminde ciddi bir potansiyele sahip. Güneş paneli üretiminde de ön sıralarda yer alıyor. Kentin geniş caddeleri var iyi planlanmış. Binalar birbirlerinin ışıklarını kesmiyor. Caddeler o kadar geniş ki rahatlıkla korumalı bisiklet yolları yapılabilir. Eğim yok denecek kadar az, pedal destekli (küçük elektrik motorlu) bisikletlerle kentte gidilemeyecek yer yok. Bisikletlerin elektriğini üretmek için güneş var. Kentin sanayisi de zaten güneş paneli üretiyor. Belediye bisiklet yollarını açsa, elektrikli bisikletler için güneşten beslenen şarj istasyonları koysa ve toplu taşımayı elektriklendirse hava ve gürültü kirliliği azalır, trafik konusunda örnek bir kent ortaya çıkar. Dışa bağımlı petrolün tüketimi ile seragazı salımları da azalır, ulaşım ucuzlar. Kentin sanayisini de destekleyecek bu çözümün, ulaşımın elektriklenmesiyle beraber başka iş kollarını da kente çekeceğini tahmin etmek güç değil. Kayseri değişime en hazır kentlerden biri, ciddi bir iklim politikası kenti bambaşka bir noktaya taşıyabilir. Ülkedeki diğer kentlere de örnek olur.

Yeşil bir kent yaratmak için atacağımız adımlar birbirini desteklerse, kentte topyekûn bir değişim yaratmak zor değil. Bir kilometrelik eğlence amaçlı bisiklet yollarıyla ulaşımı karbonsuzlaştıramayız ama kente yeni ekonomik kazançlar sağlayacak, birbirini destekleyen cesaretli politikalarla yeşil kentler yaratabiliriz. Yeşil puantiyeli elbiseden yeşil elbiseye geçme zamanı geldi.

Nükleer santrallar savaşta hedef oluyor

Özgür Gürbüz-BirGün/12 Ağustos 2022

6 Ağustos’ta Hiroşima’ya, 9 Ağustos 1945’te ise Nagazaki’ye atılan nükleer bombalar 200 binden fazla insanın öldürdü. Atom bombasının insanlığın en karanlık yüzü olduğunu öğrenmemizin üzerinden 77 yıl geçti. 77 yıl bizi daha iyi birer insan yapacağına tüm bildiklerimizi ve utancımızı unutturdu. Çok değil, bir hafta önce Ukrayna’da Zaporijya Nükleer Santralı bir kez daha topların hedefi oldu. Nükleer santrali hedef almakla bir atom bombasını uçaktan sivil halkın üstüne bırakmak arasında çok büyük fark yok. Çernobil veya Fukuşima gibi kontrolden çıkmış bir nükleer reaktörün “küçük çocuk” veya “şişman adam”dan pek farkı yok. 

Zaporijya’da son saldırı sonucunda nükleer santrala giden elektrik hattı zarar gördü. Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı, beş gün sonra hattın onarıldığını açıkladı. Nükleer santrallarda elektrik üretimini artırıp azaltmak ve acil durumda santralı durdurmak için elektriğe ihtiyaç duyulur. Dizel jeneratörlerce veya başka bir yerde üretilen elektriğin santrala ulaşması güvenlik tedbirleri arasındadır. Rusya’nın kontrolündeki bu dev santralda iki reaktör hâlâ çalışıyor. Santral sahasındaki binalar hedef alınıyor ve santrala giden dört dış elektrik hattından sadece bir tanesi görevini sürdürüyor. O da geçtiğimiz hafta beş gün çalışmadı. Bütün bunlar bilinmesine rağmen savaşan taraflar santralı hedef almaya veya üs gibi kullanmaya devam ediyor. Yeni bir dönemin başlangıcındayız. İlk çıktıklarında nükleer silah üretmek için kullanılan nükleer enerji santralları şimdi düşmanına nükleer silah atmanın bir yolu haline geliyor. Çılgınlık elbette ama adı üstünde savaştan, dünyanın en aptal eyleminden bahsediyoruz. Mersin Akkuyu’da nükleer santral kurmaya çalışanlar, bunu da iyice düşünsünler.

SAVAŞLAR İKLİM KRİZİNİ DE KÖRÜKLÜYOR
Savaşlar ve savaş araçları insanlar kadar doğayı da hedef alır, bu yüzden de bir çevreci, ekolojist veya yeşilin savaş karşıtı ve pasifist olması kimseyi şaşırtmaz. Vietnam’ı hatırlayın. ABD’nin Vietnam’da kullandığı 20 milyon galona yakın portakal gazı aslında bitki öldüren bir asittir. Savaş sırasında 22 bin kilometrekarelik dev bir alan portakal gazına maruz kaldı. Binlerce insanın yanı sıra ağaçlar ve bitkiler de öldü. Dioksin de içeren bu gaz nedeniyle tüm bitkiler ve ağaçlar bir daha yeşermeyecek şekilde yanıp gittiler. Atık yakma tesislerinin dioksine neden olduğunu da bir parantez açıp hatırlatalım.

Perspectives Climate Group adlı danışmanlık şirketi, savaşların iklim krizine etkisini gösteren bir rapor hazırladı. Irak savaşı sırasında Kuveyt’te 1 milyar varil petrolün yakıldığını baz alarak atmosfere bırakılan karbondioksitin 320 milyon ton olduğunu hesaplamışlar. Türkiye 2020 yılında 370 milyon ton karbondioksiti atmosfere bırakmıştı.

Vietnam’da yok edilen Mangrov ormanları da fotosentez yoluyla içlerine hapsettikleri 300 milyon ton civarında karbondioksiti atmosfere bırakmış. Hesaplanması gereken doğrudan emisyonlar da var. Özellikle de hava ve deniz kuvvetlerinden bahsetmeliyiz. F-35 savaş uçağı her 80 kilometrede 1 ton karbondioksit açığa çıkarırken, bir muhrip saat başı 9 ton karbondioksit salıyor. Türkiye’de yaşayan bir kişinin yıllık karbon emisyonunun 5 ton olduğunu hatırlatalım. 80 kilometre giden bir otomobilin arkasında bıraktığı karbon ayak izi ise yaklaşık 10 kilogram. İklim zirvesine uçakla giden çevrecileri eleştiren medya, bu duyarlılığı neden her gün litrelerce yakıt tüketen savaş araçları konusunda göstermiyor acaba?

Savaşın yol açtığı yıkımı ölçmekte ilk akla gelecek unsurun emisyon olmadığını elbette biliyorum ancak, ölen canlıları, yıllar boyunca sürecek etkilerin yanı sıra savaşların iklimi değiştirdiğini de unutmamalıyız. Savaş karşıtı olmadan iklim koruyucusu olmak mümkün değil. Çevre ve ekoloji hareketinin özünde milliyetçilik, militarizm, şiddet, ayrımcılık, insan merkezcilik olamaz. Korumak istediğimiz doğa bir bütün. Kuşun, temiz havanın, okyanusun ülkesi yok.

Devlet destekli silah tüccarlarının ellerini ovuşturduğu bir çağdayız. Ukrayna’dan Tayvan’a kadar her yerde savaş davulları çalıyorlar. Daha çok silah satmaları için onlara daha fazla savaş gerek. Bizim ihtiyacımız olansa 1960’lardaki çiçek çocuklarının, 1 Mart tezkeresi öncesi yapılan eylemlerin ruhunu hatırlamak Hem “büyük insanlığı” hem de iklimi kurtarmak için.

Ormanları iklim krizi mi yakıyor

Özgür Gürbüz-BirGün/24 Haziran 2022

Meteoroloji Genel Müdürlüğü’nün her yıl hazırladığı iklim raporu, pek fark edilmeyen, bu ülkedeki değerli çalışmalardan biri. 2021 yılı raporunda, aşırı hava olayları başlığı altında geçen yıl 28 Temmuz’da başlayıp 12 Ağustos’a kadar süren orman yangınları da yer alıyor. 44 ilde 197 ayrı yerde, aynı tarihlerde görülen bu yangınların aşırı hava olaylarıyla ilişkisinin elbette farkındalar.

Foto: @marmarisbeltr

İklim bilimi de yıllardır bunu söylüyor. İklim krizi nedeniyle artan sıcaklıklar, özellikle de eskisine göre şiddetlenen ve uzayan sıcak hava dalgaları orman yangını riskini artırıyor. Evet, bilimin dediği oluyor ama soru şu; ormanları iklim krizi mi yaktı? Bu sorunun tek bir yanıtı yok ama baş sorumlu iklim krizi olsa bile yalnız olmadığını biliyoruz

Doğayı biraz yakından tanıyanlar için tekrar olacak. Uzun süren yüksek sıcaklıklar ormandaki nemi azaltır, orman varlığını yangına hazır hale getirir. Vaşington Üniversitesi Çevre ve Orman Bilimleri Fakültesi’nden Dr. Susan Richards, iklim krizi nedeniyle artan yıldırım düşmesi ve kuvvetli rüzgâr olaylarının yangınlardaki rolüne de ayrıca dikkat çekiyor. İklim krizinin kırılgan hale getirdiği ormanların bazen doğal nedenler bazen de insan eliyle alev topuna dönüşmesi ise an meselesi. Yakılan anız, söndürülmeyen mangal, cam kırıkları, sigara izmaritleri, kazalar ve bilerek çıkarılan yangınlar doğal nedenlerin dışında ilk akla gelenler.

ABD için devletçe hazırlanan ulusal iklim değerlendirmeleri, Batı ABD’de büyük yangınların sayısının 1984 ila 2015 arasında iki kat arttığını gösteriyor. Son yıllarda Kaliforniya, Yunanistan ve Avustralya’da görülen ve neredeyse her yıl tekrarlanan yangınlar da istatistiklerde yerlerini almaya başladı. Türkiye de farklı değil. Aşırı hava olaylarının sayısı 2011 yılında sadece 324 iken 2021’de 1024’e çıktı; üç kat arttı.

Komplocular ve yangınlar üzerinden rant elde etmek isteyenler işi terör örgütlerine kadar götürüyor ama asıl gerçeği görmüyor. Aynı kentlerdeki su baskınlarında olduğu gibi, şiddeti ve sıklığı artan aşırı hava olayları, ormanları da yangınlara karşı daha hassas hale getiriyor. Kesin çözüm petrol, doğalgaz ve kömür kullanımını hızla terk etmek, kapitalizmin tüketim toplumunu destekleyen politikalarını çöpe atmak, hayatı yavaşlatmak ve yaşam tarzımızı değiştirmek. Kısa vadede ise almamız gereken önlemler var.

Türkiye Ormancılar Derneği’nin, ‘Türkiye’de Ormansızlaşma ve Orman Bozulması’ adlı raporundan geçen haftaki yazımda bahsetmiştim. Çok sayıda önemli bilim insanının katkıda bulunduğu bu rapor, yangınların önlenmesi ve hasarın azaltılması için yapılması gerekenleri de anlatıyor. Öncelikle personelin yetersiz ve yetkin olmadığına dikkat çekiliyor.

Ekipman ve tecrübe eksikliği geçen yıl 140 bin hektarı etkileyen yangın sırasında görülmüş. Sorun elbette bütçeyle ilgili. Orman Genel Müdürlüğü’nün (OGM) yangınlarla mücadele bütçesi 2012 yılında 374 milyon TL iken, 2019’da 28 milyona kadar gerilemiş. Herkes iklim krizi nedeniyle yangın riskine dikkat çekerken bizde bütçe ufaldıkça ufalmış. 2022 bütçesi ise rekor bir artışla 2 milyar 500 milyona çıkmış. Uyarıların dikkate alınması için ormanların yanması gerekiyormuş. Yine de yeterliliği tartışılır. Mustafa Bildircin’in dün BirGün’de yayımlanan haberi de OGM bütçesinin merkezi bütçeye oranla nasıl eridiğini, altı yılda yüzde 0,5’ten yüzde 0,3’e gerilediğini gösteriyordu. Yangınla mücadeleye bu yıl katılan yeni personel, uçak ve helikopter konusu da sıkıntılı. Türkiye Ormancılar Derneği yetkilileri, işe alım sürecinin geciktiğini, personelin eğitim ve tecrübe konusunda yeterli olmadığına dikkat çekiyor.

Orman yangınlarına davetiye çıkaran başka unsurlar da var. Listenin başına da ormanların parçalanmasını yazabiliriz. 2008 ila 2019 arasında 10 hektardan küçük orman parçalarının sayısı yüzde 118 artmış. Ormana insan girmiş sizin anlayacağınız. İnsan ormanda maden açmış, turistik tesis yapmış, konut kondurmuş, elektrik üretim tesisleri inşa etmiş, iletim hatları döşemiş. Varsayalım yurdum insanı bencil, bilinçsiz; ülkeyi yöneten iktidar ne yapmış? İnsanları durduracağına onlara gerekli izinleri vermiş, yol açmış. Gezegenin ısınmasıyla yangına daha duyarlı hale gelen ormanlara, elinde adeta çakmakla gezen insanları rant uğruna salıvermiş. Şimdi tekrar soralım, iklim krizine ormanları yakarken kim yardım etmiş?

Ormanlar arsaya ağaçlar oduna dönüşür yurdumda

Özgür Gürbüz-BirGün/17 Haziran 2022

2017-2021 yılları arasında Türkiye’de toplam odun üretimi yüzde 69 oranında arttı. Ağaçları kesip odun yaptık, satarak ekonomiyi büyüttük. Ya da kendimizi kandırdık. Birilerinin bu işten zengin olduğu kesin ama Türkiye’nin ormanlarını kaybederek fakirleştiği ortada.

Hükümet ise Türkiye’nin ormansızlaştığı savına itiraz ediyor, en fazla ağaçlandırmanın AKP döneminde yapıldığını söylüyor. Türkiye Ormancılar Derneği’ne göre bu doğru değil. İlgili herkesin okuması gereken ‘Türkiye Ormancılığı 2022’ raporlarında da rakamlarıyla durumu anlatıyorlar. 1984-2002 arası Türkiye ortalama yılda 59 bin hektar ağaçlandırma yaparken AKP döneminde bu rakam 32 bin hektara gerilemiş.

Orman alanlarıyla ilgili söylemler de doğruyu yansıtmıyor. Hükümet orman alanlarının son 15 yılda 1 milyon hektar arttığını söylese de bu artış, köyden kente göçle boşalan alanların ormana dönüşmesi ve artan orman kadastro çalışmasıyla eskiden kayıt altına alınmayan alanların kayıt altına alınmasından kaynaklanıyor. Mevcut ormanların niteliği ise tam tersine kötüye gidiyor.

ODUN ÜRETİMİ ARTTI
Önce artan odun üretiminden başlayalım. Kırsalın boşalması nedeniyle aslında birçok bölgede ormanlar üzerindeki baskı azaldı. Böylece ‘cari artım’, bir başka deyişle orman serveti çoğaldı. Ancak bu servet yerinde durmuyor. Büyüyen ağaçlar kesiliyor. Orman varlığındaki artıştan kesime giden pay artıyor. 2005 yılında cari artımın yüzde 38’i odun üretimine dönüşürken, 2021’de artımın yüzde 67’si odun olmuş. Sektördeki değişim de bunu onaylıyor. Lif levha sektöründe Avrupa’da birinci, dünyada ikinci, yonga levhada ise Avrupa’da üçüncü, dünyada beşinci sıraya gelmişiz. Özetlersek, eskisine göre daha fazla ağaç kesip satıyoruz.

Türk Lirası’nın değer kaybetmesiyle sektör hammadde temini için iç piyasaya gözünü dikti. Milli Parklar’da bile odun üretimi yapıldığı söyleniyor. Kes kesebildiğin kadar. Satılan sadece orman değil, temiz havamız, bizimle bu ülkede yaşayan diğer canlıların evi, karbonu içine hapsedip yıllarca saklayan ve bu sayede iklim krizinin büyümesini önleyen ağaçlar. Şirketler kâr etsin, ekonomi büyüsün diye kelimenin tam anlamıyla geleceğimiz yok ediliyor.

YANGINLARI TETİKLİYOR
İklim krizi demişken, geçen yıl sıcak hava dalgasının ardından özellikle Akdeniz ve Ege bölgelerini kasıp kavuran orman yangınlarının 140 bin hektarı etkilediğini anımsayalım. 2009-2020 yıllarında her yıl ortalama 8 bin 200 hektarlık alan yangınlardan etkilenirken sadece geçen yıl 17 kat fazla alan orman yangınlarından etkilendi. Sıcak hava dalgası yangınlara davetiye çıkardı. Türkiye tarihinin orman yangınları açısından en korkunç yıllarından birine tanıklık ettik. Meteoroloji Genel Müdürlüğü’nün de 2021 yılı için hazırladığı iklim raporuna eklediği bu yangınlar, iklim krizini durduramazsak önümüzdeki yıllarda şiddetini ve sıklığını artıracak.

ORMANLAR PARÇALANIYOR
Türkiye Ormancılar Derneği, son yıllarda yangın başına düşen yanan alan artışına da dikkat çekiyor. Personel yetersizliği, uçak ve helikopter kiralanması konusunda alınan yanlış kararlar yangın söndürme çalışmalarını etkiliyor. Yangınlarının en büyük nedeni ise ormanların parçalanması. 2008 yılında Türkiye’nin ormanları 101 bin parçadan oluşurken 10 yıl sonra, 2019’da 158 bin parçadan oluşan ormanlara sahip olmuşuz. Ormanların parçalanması bu alanların turistik tesislere, konuta, maden ve enerji santrallarına ayrılması ve ormana insanın girmesi demek. Bu da yangın riskini artırıyor.

2012 ile 2020 yılları arasındaki dokuz yılda 342 bin 846 hektar alan ormancılık dışı amaçlara tahsis edilmş. Geçen yılki orman yangınından etkilenen alanın 2,5 katını biz zaten tahsislerle bir anlamda yakmışız. Parçalayarak yaraladığımız ormanları yavaş yavaş yok ediyoruz. Yangınları görüyoruz ama madenlere, enerji şirketlerine, turizm ve yerleşime açılarak yok edilen ormanları görmüyoruz. Şu yaktı bu yaktı gibi spekülasyonlarla zaman kaybedenler de tahsisleri yapan ve orman yangınlarına davetiye çıkaran icraatlara imza atanları konuşsa daha iyi olacak. Elinde kibrit olanlar belli.

İklim için kırmızı alarm

İklim krizini durdurmak için zaman azalıyor.

Özgür Gürbüz/Magma-Mayıs 2022

Elektrikli otobüsler, led ampuller, enerjiyi verimli kullanan motorlar, akıllı ev aletleri, ısı pompaları,
hidrojenle çalışan trenler, güneş ve rüzgar gibi yenilenebilir enerji kaynaklarıyla üretilen elektrik, daha fazla bisiklet yolu, büyük bataryalar, enerji sıfır binalar… Liste uzun ama her geçen gün bu kavramları ve teknolojileri daha sık duyacağız. Enerjide elektriğin önemi artacak ve elektrik üretimi de iklim krizine neden olan petrol, kömür ve doğalgazdan yenilenebilir enerji kaynaklarına kayacak. Bilim insanları bir kapasite sorunu görmüyor. Küresel enerji tüketimi 2019 yılında 65 petawattsaatti. Günümüzün teknolojisiyle sadece güneşten üretilebilecek enerjinin karşılığı ise 5800 petawatsaat[1].

İç rahatlatıcı değil mi? Evet ama sorunu çözmek bu kadar basit değil. Bu üretim için binlerce panel, türbin ve nadir elementler dahil birçok maddeye ihtiyacımız olacağı doğru. Onların üretimi de doğaya zarar verecek. O zaman daha makul bir yol haritası çizip hasarı en aza indirmeye çalışalım. Daha az tükettiğimiz, daha az çalıştığımız, içinde bulunduğumuz endüstriyel toplumu yavaşlattığımız ama “gerçek ihtiyaçlarımızı” karşılamada da sorun yaşamadığımız yeni bir dünya düzeni kurmak zorundayız. Verimlilik artışı kaynak kullanımını azaltabilir. Yavaşlayan ekonomi, yeniden kullanım oranlarını yükseltebilir. Temel ihtiyaçlar dışındaki ürünleri az tüketmenin mutsuz olmak anlamına gelmediğini aslında biliyoruz. Kimse cep telefonu icat edilmeden önce “neden cep telefonum yok” diye üzülmüyordu. Markalarla veya nicelikle yaratılan üstünlükler zihinsel devrimlerle yıkılabilir. Endüstriyel toplumdan çıkmak ise kolay değil; çoğunluğun böyle bir talebi olduğu bile şüpheli. Sorun değil; sürdürülebilir bir yaşam modelini bu endüstriyel toplumu dönüştürerek de hayata geçirebiliriz. İdare eder.

İyi de bu kadar “zahmete” neden katlanacağız diye soruyorsunuzdur. Hükümetlerarası İklim Değişikliği Paneli (IPCC), “İklim Değişikliği 2022: Etkiler, Uyum ve Kırılganlık” adlı raporunu Şubat sonunda yayımladı. İklim krizi konusunda bilimsel verileri derleyen IPCC, abartısız bir dille bir kez daha kırmızı alarm veriyor. 1,1 dereceyi bulan ortalama yüzey sıcaklığındaki artış durdurulamazsa kuraklık, sıcak hava dalgaları ve su baskınları nedeniyle milyonlarca insanın gıda güvenliği ve geçinme sorunu yaşayacağını söylüyor. Afrika’da mahsul verimliliğinin 1961’den bu yana üçte bir oranında azaldığını unutmayalım.  

Yoksulluk ve ölüm
Raporun dikkat çektiği önemli bir nokta da hızla seragazı emisyonları azaltılsa bile önümüzdeki 10 yıl içinde 32 ile 132 milyon arasında insanın iklim nedeniyle aşırı yoksullaşacağı bulgusu. Çözüm adil de olmak zorunda. Paris Anlaşması’nın da ilk hedefi olan 1,5 derecelik ısı artışı, kısa bir süre için aşılsa bile, tüm canlıların yaşamını olumsuz yönde etkileyecek. Açık sözlü olmak gerekirse, sıcaklık artışını azaltmaya çalışırken bir yandan da aşırı hava olayları gibi iklim krizi kaynaklı sorunlara uyum sağlamaya çalışacağımız bir döneme girdik. Hiçbir şey yapmamanın bedeli ise anlatılamayacak kadar ağır. IPCC, emisyonların yüksek seyrettiği bir senaryoda, 2030 yılında su baskınları nedeniyle ortaya çıkacak ishal vakalarının 15 yaşından küçük çocuklarda 48 bin ek ölüme neden olacağını söylüyor.

Akdeniz’i bekleyen tehlikeler
Rapora göre Akdeniz'de de iklim krizi, özellikle su ve gıda sıkıntısına yol açacak. Örneğin, Akdeniz’de kıyı balıkçılığı yapan balıkçılar, 1,5 derecelik bir sıcaklık artışında balık türlerinin yüzde 10’unu, 4 derecelik bir artışta ise yüzde 60’ını kaybedebilir. Seragazı emisyonlarıyla ilgili mevcut politika ve taahhütlerin dünyayı yaklaşık 2,3-2,7°C ısınmaya doğru götürdüğü yine aynı raporda yazıyor. Yine Akdeniz’de, deniz seviyesindeki yükselme tehditi kültürel mirasımızı da tehdit ediyor. Efes Antik Kenti, İstanbul’un tarihi bölgeleri bu listede yer alıyor. Sıcaklık artışı 2 °C’yi bulursa Güneydoğu Akdeniz’deki nüfusun yüzde 54’ü orta şiddette su kıtlığı yaşayacak.

1,5 derecelik bir artışta Avrupa’nın Akdeniz içinde kalan bölgesinde yanan alanların oranı yüzde 40-54 arasında artarken, 2 derecede bu oran yüzde 62-87’e çıkıyor. Ortalama sıcaklık artışı 3 dereceye çıkarsa, orman yangınları sonucu kaybedeceğimiz alanın büyüklüğü 1,5 dereceye göre 3 kat fazla olabilir. 2021’de iklim krizinin tetiklediği yangınlar Türkiye’nin Akdeniz kıyısını cehenneme çevirmişti, ne yazık ki daha kötüsü bizleri bekliyor. Su baskınlarıyla karşı karşıya kalacak küresel nüfusun oranı da yarım derecelik artışla yüzde 24’ten yüzde 30’a çıkıyor. Seragazı emisyonlarını azaltmak için atılan her adımın değeri büyük. 1,5 derecelik bir sıcaklık artışında nesli tükenme tehlikesiyle karşı karşıya olan karasal türlerin oranı yüzde 14 iken, 2 derecede bu oran yüzde 18’e, 3 derecede ise yüzde 29’a çıkıyor.

İklim krizini durdurmazsak karşılaşacağımız yıkım büyük ama bu bizi korkutmamalı. Seragazı emisyonlarını azaltmak ve bugünkünden daha güzel bir dünya kurmak mümkün. Artık, buzulların nasıl eridiğine değil, erimeyi durdurmak için ne yaptığımıza odaklanma dönemindeyiz.

---

[1] Güneş ve rüzgar küresel enerji talebinin 100 katını karşılayabilir. https://carbontracker.org/solar-and-wind-can-meet-world-energy-demand-100-times-over-renewables/

İklim krizinin oligarkları kimler

Rus oligark avıyla birlikte medyada oligarkların lüks yaşam tarzı da hedef alınmaya başlandı. Yatları, mal varlıkları haberlere konu oluyor. O halde, bu yaşam tarzının iklim krizindeki payını da konuşma zamanı geldi.

Özgür Gürbüz-BirGün Pazar / 3 Nisan 2022

Vladamir Potanin 32 yaşındayken Rusya’nın en büyük özel bankasının başkanı oldu. Bankayı birlikte kurdukları Mihail Prohorov ile iki yıl önce tanışmıştı. Dünyanın en zenginleri listesine girmeden önceki yaşamında sekiz yılını Sovyetler Birliği’nin Dış Ticaret Bakanlığı’nda geçirdi. Boris Yeltsin’in yeniden Rusya başkanı olduğu 1996 seçimlerinde Yeltsin’i destekleyen yedi oligarktan biri olduğu söylenir. 1996 seçimlerinde hile yapıldığı, bu iddianın Dimitri Medvedev tarafından onaylandığı (Time dergisi, 24 Şubat 2012) çok konuşulmaz ama Yeltsin’in istifa ederek koltuğunu Putin’e devrettiği bilinir.

Potanin, 1990’larda oligarkların Rusya’nın paha biçilmez devlet şirketlerinde pay sahibi olmasını sağlayacak, “hisse için kredi” programının fikir babasıdır. Kurdukları özel banka aracılığıyla Rusya’nın finans bulmakta zorlanan devlet şirketlerine kredi verirler. “Ödenemeyen” krediler için de şirketlerden hisse alırlar. Potanin bugün Nornickel adlı dünyanın en büyük nikel üreticisi şirketin en büyük hissedarı ve Yönetim Kurulu Başkanı. Serveti bu maden şirketiyle de sınırlı değil; gayrimenkulden enerjiye kadar birçok alanda iş yapıyor. Bloomberg’in Milyarderler Listesi’nde en üst sırada yer alan Rusya vatandaşı, 28,5 milyar dolarlık sermayesi var. Batı tarafından henüz kara listeye alınmadığını da hatırlatalım.

Bloomberg - Milyarderler Listesi, 6 Nisan 2022

Hammadde oligarklardan
Bloomberg’in Milyarderler Listesi’nin ilk 100’ünde Rusya’dan 26 isim var. Hepsine oligark diyebilir miyiz bilinmez ama ilk sıralarda değiller. Listenin ilk 10’unda ABD’den sekiz, Fransa ve Hindistan’dan birer isim var. En zenginlerin iş kolu teknoloji. En zengin 10 kişinin yedisinin, en zengin 500 kişinin 75’inin alanı teknoloji. Teknolojinin ayakta kalması içinse hammaddeye ihtiyacı var. Maden çıkarmak, o madenden cep telefonu yapmak kadar kârlı değil belki ama ikisi birbirine bağlı. Oligarklar olmazsa Jeff Bezos’lar, Bill Gates’ler de olmaz.

Oligark ya da değil, dünyanın en zenginleri birbirleriyle ticaret yapmak zorunda ve sermaye
birikimlerinin büyük bir bölümü aslında doğal varlıkların sömürüsüne dayalı. Elon Musk’ın, elektrikli otomobilleri için gereken lityum rezervlerine sahip Bolivya’daki darbe girişimiyle ilgisi olup olmadığını soran bir tivite verdiği, “Kime istersek ona darbe yaparız, alışsanız iyi olur” yanıtı hâlâ akıllarda. Elon Musk 271 milyar dolarlık servetiyle dünyanın en zengin insanı. Neyse ki Musk oligark değil, yatlarıyla istediği ülkeye gidebilir, istediği ülkeden ev veya şirket alabilir.

Lüks hayatlar hedefte
Yatlar ve katlar… Oligark deyince akla yatlar, özel jetler ve lüks hayatlar geliyor. İki ay önce yatırımcı şimdi ise “istenmeyen insan” ilan edilen Rus oligarklarlarla ilgili haberler dikkat ederseniz lüks hayatın sembolü haline gelen bu imgelerden geçilmiyor. NBC Haber Kanalı’nın, yarım düzineye yakın Putin’e yakın Rus oligarka ait yatlara el konulduğunu anlatan ve defalarca yat fotoğrafları gösterilen haberinde Beyaz Saray Basın Sözcüsü Jen Psaki, “bu daha başlangıç” diyor. Batı, tüm bu servetin yasa dışı yollarla elde edildiğini “birdenbire” fark etmiş olabilir. Peki ama listedeki diğer zenginlerin servetinin “temiz” olduğuna kim karar verecek? Irak işgali sonrası ülkeye yerleşen petrol şirketlerinin geliri “temiz” mi örneğin? Yağmur ormanlarını yok ederek burger zincirlerine yeni sığır yetiştirme alanları açmak özel mülkiyete el koymaya neden olacak bir suç olamaz mı?

Varsılla yoksulun arasındaki uçurumun giderek açıldığı kapitalist dünyada, yatların hem yoksulları sistem içinde tutmak için satılan hayallerde hem de istenmeyen zenginleri kötülemek için haberlerde kullanılması garip. Bu yaşam tarzıyla ilgili bizi rahatsız eden tek konu, yatların sahipleri olmamalı. İklim adaleti üzerinden yat ve kat meselesine baktığımızda, sahibinin kim olduğundan çok bu yaşam biçiminin kabul edilemez olduğunu görüyoruz.

En zengin yüzde 1 emisyonlarının yüzde 15’inden sorumlu
1990 ile 2015 yılları arasında atmosfere bırakılan seragazı emisyonlarının yüzde 15’inden dünyanın en zengin yüzde 1’i sorumluydu (Oxfam). Bu rakam dünyada nüfusunun en yoksul yarısının atmosfere bıraktığı emisyon miktarının iki katı. AB’de yaşayan tüm insanlarınkinden de fazla. İklim krizini durdurmak için azaltmak zorunda olduğumuz seragazı emisyonları ülkelere ait rakamlar gibi görünse de özünde tüketim toplumu ve o toplumdaki bireylerin yaşam tarzları var. Endüstrinin mi bu yaşam tarzını yönlendirdiği, yaşam tarzının mı endüstriyi karbon yoğun bir hale getirdiği tartışılabilir ama aralarındaki ilişki inkar edilemez.

2018 yılı verileriyle, seragazlarından sadece karbondioksiti (CO₂) baz alarak yapılan bir sıralama (Dünya Bankası) ülkelerdeki yaşam tarzları hakkında da bilgi veriyor. Katar, yılda 32,4 tonla kişi başına düşen CO₂ emisyon miktarında ilk sırada yer alıyor. Dünya ortalaması ise 4,4 ton. Katar’ı Kuveyt, BAE, Bahreyn gibi diğer körfez ülkeleri izliyor. Kanada 15,5 tonla 7. Sırada yer alıyor ABD’de kişi başına düşen CO₂ emisyonu miktarı 15,2 ton. Türkiye’de ise bu rakam 5 ton.

Listenin sonundaki Kongo ve Somali gibi ülkelerde ise her bir kişi yılda sadece 0,046 ton, yani 46 kilogram karbondioksiti atmosfere bırakıyor. Endüstriyel yaşamın bu rakamı yukarı çekeceğini düşünebiliriz ama bu sınır tüketim toplumunun öncülerinin bize gösterdiği yerden çok aşağıda olacak. Bazı çalışmalar kişi başına düşen CO₂ emisyonu miktarının 2030’da 2,3 ton, 2050’de ise net sıfır olması gerektiğini söylüyor. Dünyayı kurtarmaya ABD veya Katar’da yaşayanlara göre Kongo’da yaşayanların yakın olduğu görülüyor.

Zenginler 1,5 derece hedefinin çok uzağında
Ülkelerden karbon ayak izleri pabuç kadar olmuş zenginlere dönelim. Oxfam’ın 2020 yılına ait çalışmasına göre halihazırdaki gidişatta ısrar edilirse oligark ya da değil, dünyanın zenginleri iklim krizini durdurma çabalarının altını oymaya devam edecek. Dünyanın en zengin yüzde 1’inin, 2030 yılında tüketimden kaynaklı kişi başına düşen emisyon miktarının, 1,5 derece hedefi için gerekenden 30 kat fazla olacağı tahmin ediliyor. Dünyada nüfusun en yoksul yarısının 2030 yılındaki karbon ayak izi ise 1,5 derece hedefinin katbekat altında kalacak.

İklim krizini durdurmak için “iklim oligarklarının” yaşam tarzına müdahale şart. Oxfam’ın raporunda da belirtildiği gibi, dünyanın zenginlerinin yatırım ve tüketimleriyle ortaya çıkan tonlarca seragazı emisyonu ile neden oldukları eşitsizliğe dur demeden 1,5 derece hedefini yakalamak mümkün değil.

Hayaller Net Sıfır Gerçekler Yerli Kömür

Paris’i onaylayıp 2053 için net sıfır emisyon hedefi belirleyen Türkiye’nin Cumhurbaşkanlığı yıllık
programında ise ilçelere doğalgaz götürülmesi ve yeni kömür sahalarının açılması var.

Özgür Gürbüz-BirGün Pazar/7 Kasım 2021

Türkiye 26. kez katıldığı iklim zirvesinde daha önce olmadığı kadar mutlu. Paris Anlaşması asansörüne, asansörün kapısı kapanmadan son anda girdi. Asansöre adımını atar atmaz gideceği katı da söyledi, “2053 net sıfır” dedi. Bunları isteyerek yaptığını söylemek zor ama pazarlık masasından 3,2 milyar doları bulan harçlığı cebine koyarak kalktığını biliyoruz. Bugüne kadar Paris’i onaylamamak için öne sürdüğü şartlar ise orada duruyor. Çerçeve Sözleşmesi’nde, gelişmiş ülke kategorisindeki yeri değişmedi. Daha önce reddedilen gelişen ülkeler arasına alınma talebini de en azından bu toplantı için geri çekti. Yeşil İklim Fonu’ndan yararlandırmazsanız Paris’i hayatta onaylamam diyordu, o konuda da geri adım atmış oldu.

Glasgow’daki Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi Taraflar Toplantısı’nda Türkiye’yi parmakla gösteren ve suçlayan çok olmayacak. Bundan önceki toplantılarda günün fosili ödüllerine aday gösterilen bir Türkiye vardı. Bu yüzden de Türkiye heyeti en mutlu toplantılarından birini yapıyor olabilir. Olabilir ama haberler kötü, bu mutluluk sadece bir hafta daha sürecek. Türkiye’ye döndüklerinde gerçeklerle yüzleşecekler.

Programda doğalgaz öne çıkıyor 

Önümde “2022 Yılı Cumhurbaşkanlığı Yıllık Programı”nın enerji bölümü var. Bölüm, Sakarya’da bulunan doğalgaz rezervleriyle başlıyor ve hidrokarbon kaynakları bakımından zengin olmayan Türkiye’nin makus talihinin değişeceği iddia ediliyor. Hidrokarbon dediğiniz, bizim mahallede fosil yakıtlar denen, iklimi değiştiren kömür, petrol ve doğalgaz. Sakarya ile başlayan doğalgaz övgüsü, nüfusu 20 binden fazla ilçelere doğalgaz ulaştırma planlarıyla devam ediyor. Glasgow’da ise kendi enerjisini yenilenebilir kaynaklardan üreten net sıfır binalar konuşuluyor. Türkiye’nin amacı bundan sonra yaptığı her binada enerji tüketimini en aza indirmek ve doğalgaz bağımlılığı yaratmamak olmalı. Cumhurbaşkanlığı programı ise neredeyse her eve doğalgaz götürmekten bahsediyor.

Başka dünyaların insanları

2022 programı sadece doğalgaz çıkarıp her eve götürmekten ibaret değil. Birkaç gün önce onlarca ülkenin “elveda” dediği kömür konusunda da yeni yatırımlar içeriyor. Türkiye Kömür İşletmeleri bünyesindeki bir linyit sahasının elektrik üretimi için projelendirileceği programda yazıyor. Yani yeni kömürlü termik santralların kurulması hedefleniyor. Programı yazanlarla, 2053 için “net sıfır emisyon” hedefi açıklayanların ayrı ayrı dünyalarda yaşadığı olasılığı güçleniyor. Kesinlikle uzayda hayat var çünkü bu iki hedefi yazanların aynı gezegende olması mümkün değil.

Yenilenebilirin payı düşecek

Programdaki elektrik üretimiyle ilgili hedefler kısmı da bir garip. Yerli ve ithal kömürün 2022 hedeflerini görmek mümkün değil. Onun yerine yerli kaynaklardan üretilen elektrik enerjisi diye bir bölüm açılarak içine rüzgardan kömüre, hidroelektrikten jeotermale her şey konulmuşa benziyor. Yine de iklim aleyhine şu üç veriyi görebiliyoruz. 2020’de yenilenebilir enerji kaynaklarından üretilen elektriğin payı yüzde 42,3’tü. 2022’de yüzde 39,6’ya düşecek. Doğalgazın payı da yüzde 23’ten 24’e çıkacak. Kişi başına düşen elektrik enerjisi tüketimi de artacak. Bunların hiçbiri iklimi korumaya dair bir politikanın parçası olamaz. İklimi korumak istiyorsanız yenilenebilir enerjinin payını artırmak, kömür ve doğalgazdan çıkmak, enerjiyi de daha verimli kullanarak az tüketmek zorundasınız. Görünen o ki, Cumhurbaşkanlığı Programı Paris’e çakılan selamdan nasibini almamış.

Cumhurbaşkanlığı Programı ve resmen 10 Kasım’da yürürlüğe girecek Paris Anlaşması arasındaki tutarsızlık düşündürücü. Türkiye, Paris Anlaşması’na taraf olup, 2053 yılı için net sıfır emisyon taahhüdü verirken bunu nasıl yapacağını düşünmemiş olabilir mi? Net sıfır emisyon, atmosfere bıraktığınız emisyon miktarı kadarını başta ormanlar olmak üzere yutak alanlarınızla tutmanız demek. Seragazı salımı yapıyorsunuz ama ürettiğinizle tuttuğunuz birbirini sıfırlıyor. Toprak, turba, okyanus ve en önemlisi ormanlar yutak alanlarımız. Ormanlar fotosentez yoluyla karbondioksiti depolayabiliyor.

Yüzde 80 azaltım gerekiyor

Şimdi gelin ufak bir hesap yapalım. Türkiye’nin 2019 yılı emisyonları 506 milyon ton karbondioksit eşdeğeri. Yutak kapasitesi ise 84 milyon ton. Net sıfıra ulaşmak için 422 milyon ton seragazı azaltımı yapmamız gerekiyor. Başka bir deyişle önümüzdeki 30 yılda emisyon miktarını yüzde 80 oranında azaltmamız lazım. Yutak miktarını büyük oranlarda artırmak mümkün değil. En iyi zamanımızda 100 milyon ton civarına ulaşmış, o seviyeye gelsek bile geriye azaltılacak 400 milyon ton kalıyor. Açtığınız her kömür santralı, doğalgaz bağladığınız her ev işimizi daha da zorlaştıracak. Bir yandan yerli kömür diyeceksiniz, enerji tüketen evler yapacaksınız, ulaşımı bireysel araçlarla, havayoluyla halletmeye çalışacaksınız bir yandan da net sıfır hedefi koyacaksınız. Tutarlı değil elbette.

2053 hedefinin hesabı yok

İlginç bir nokta daha var. Her ülke gibi Türkiye de Paris Anlaşması’nı imzalarken emisyonlarını nasıl sınırlandıracağını gösteren bir beyan verdi. Bu beyan, Türkiye emisyonlarını 2030’a kadar bugünkü 506’dan 929’a kadar çıkarmasına olanak sağlıyor. Azaltmaktan değil artırmaktan bahseden zayıf bir beyndı 2016 yılında verdiğimiz. Neyse ki bu hedefler beş yılda bir güncelleniyor ve Türkiye yeni bir beyan (taahhüt) hazırlayacak. Türkiye’nin İklim Değişikliği Başmüzakerecisi Mehmet Emin Birpınar, BBC Türkçe’nin sorularını yanıtlarken (28 Ekim 2021) yeni beyanın hazırlanmasının bir yılı bulacağını vurguladı. Yani, beyan hazır değil. Türkiye’nin nasıl bir yol haritası izleyeceği henüz ortada yok ama 2053 hedefi var. 2030, 2040 hedefi olmayan bir ülke nasıl oluyor da 2053 net sıfır hedefi verebiliyor, anlamak mümkün değil. Belli ki Paris’i onaylama işi çok aceleye geldi veya son ana bırakıldı; 2053 denilerek işin içinden çıkıldı.

Neden 2053 derseniz, onu da bilmiyoruz. Cumhuriyetin kuruluşunun yıldönümü diyenler var ama ben İstanbul’un fethinin 600. yılına denk geldiği için seçildiğini düşünüyorum. Ne de olsa Fatih İstanbul’u fethederken gemileri karadan götürmüş, o zaman motorlu araç olmadığı için de sıfır emisyonla İstanbul’un fethini tamamlamıştı... Şaka bir yana, umudum bu absürd durumun bir an önce son bulması ve Türkiye’nin seragazı emisyonlarını azaltması elbette ama çıkıp kral çıplak demezsek o iş de olmayacak.

Ne Paris’le oluyor ne de Paris olmadan

Türkiye’nin imza atarken verdiği Ulusal Katkı Niyet Beyanı resmiyet kazandı ve hedefi oldu. Bu hedef, Türkiye’nin seragazı emisyonlarının 2030'da 929 milyon tonun altında kalması gerektiğini söylüyor. 

Özgür Gürbüz-BirGün Pazar/17 Ekim 2021

Paris Anlaşması’nın onaylanmasıyla iklim krizi yine konuşuluyor. Daha önce kopan dev bir buzul, selin vurduğu bir kent, Hollywood’un yaptığı bir film veya iklim değişikliği bizansın oyunudur diyerek sahnede yer bulmaya çalışan kişilerin haberleriyle karşımıza çıkardı. İklim krizini artık Türkiye’nin hedefi, uluslararası müzakereler penceresinden konuşmaya başladık. Elbette kafalar karışık, “seragazı emisyonlarında tarihsel sorumluluğu neredeyse bulunmayan Türkiye”den, nasıl oldu da bir anda “Küresel hiçbir soruna, krize, çağrıya kayıtsız kalmayan Türkiye, iklim değişikliği ve çevrenin korunması hususlarında da üzerine düşenleri yapacaktır” noktasına geldik anlamak zor. Merak edenlere söyleyelim, iki konuşma da Cumhurbaşkanı Erdoğan’a ait; ilki 22 Nisan 2021’deki Dünya İklim Zirvesi’nden, ikincisi ise 21 Eylül 2021’deki Birleşmiş Milletler konuşmasından.

İklim krizindeki bu ani politika değişikliğinin bakanlardan gazetecilere kadar uzanan örneklerini izlemek oldukça keyifli ancak biz Türkiye’nin Paris Anlaşması’na taraf olmasıyla neler değişti ona bakalım. Zaman kıymetli. Öncelikle AKP hükümetinin bu anlaşmaya taraf olma konusunda aslında çok da istekli olmadığını unutmayalım. Zaten tersi olsaydı Türkiye anlaşmaya taraf olmak için beş yıl beklemez, 197 ülke içinde anlaşmayı onaylayan 192. ülke olmazdı.

Türkiye fikrini neden değiştirdi?
Türkiye iklim konusunda elini taşın altına koymak için hep finansal destek şartını öne sürüyordu. Onay kararından kısa bir süre sonra çıkan haberler, Türkiye’ye 3 milyar doları aşan bir kredinin Dünya Bankası, Fransa ve Almanya finansmanıyla verileceğini söylüyor. Bu da muhtemelen Türkiye’yi masaya geri döndüren nedenlerden biri oldu. Halkı kuyrukta, aç durumdayken “refah içindeki” Türkiye’ye kredi veren bu ülkelerin yöneticileri, kendi halklarına nasıl hesap verecek o ayrı bir konu.

AB Yeşil Mutabakat süreci, sınırda karbon vergisi uygulamaları gibi Paris Anlaşması ve iklim kriziyle mücadele sürecinin dışında kalan ülkelere getirilecek ek yükler, başta ihracatçılar olmak üzere herkesi telaşlandırdı. İş dünyası da hükümete anlaşmanın onayı için baskı yapmaya başladı. Halkın yaşanan iklim krizi kaynaklı afetler sonrasında “çözüm için hükümet ne yapıyor” diye sorması, sivil toplum örgütlerinin çağrıları, 25 bin kişi ve 38 kurumun desteklediği imza kampanyası Türkiye’yi anlaşmaya taraf olmaya götüren diğer nedenler olarak sıralanabilir. Glasgow toplantısı sonrası Türkiye’nin müzakere sürecinde gözlemci ülke konumuna düşeceğini de unutmayalım.

Taraf olduk şimdi ne olacak?

Paris Anlaşması’nın ana hedefi belli. Dünyanın ortalama yüzey sıcaklığındaki artışı 1,5 derece ile sınırlamak, bu başarılamazsa 2 dereceyi aşmamak. Sanayi öncesi döneme göre gezegen 1,2 derece daha sıcak. Fazla zaman yok. Anlaşma, bu hedeflere ulaşmak için ülkeleri göreve çağırıyor, onlara ayrı ayrı hedef koymuyor ancak her ülkenin kendi iradeleriyle belirledikleri seragazlarını sınırlama hedeflerinin toplamda 1,5 derecenin altında kalmasını istiyor. Türkiye’nin anlaşmaya imza atarken verdiği Ulusal Katkı Niyet Beyanı da artık resmiyet kazandı ve Türkiye’nin hedefi oldu. Bu hedef bize, Türkiye’nin toplam seragazı emisyonlarının 2030 yılında 929 milyon tonun (CO 2 eşdeğeri) altında kalması gerektiğini söylüyor. 2019 yılında toplam seragazı emisyonumuzun 506 milyon ton olduğu düşünülürse Türkiye’nin iklim için hiçbir şey yapmasa bile bu hedefi tutturacağını söyleyebiliriz. Emisyonları iki kata yakın artırmak gibi absürt bir hedefe ulaşmak pek zor olmasa gerek. Oldukça zayıf bir hedeften, seragazı emisyonunu azaltmaktan değil artırmaktan bahsediyoruz. Elbette bu hedefin iklim krizini durdurmaya bir katkısı yok, güncellenmesi gerekiyor.

Dünya ne durumda?
Diğer ülkelerin hedeflerinin de çok parlak olmadığının altını çizelim. Hepsini toplayınca 2,5; çok iyimser olursak 2,1 dereceye kadar giden bir sıcaklık artışından bahsediyoruz. 1,5 hedefi uzak ama 2 derece için umut var. O yüzden de anlaşmaya taraf her ülkeden beyanlarını güncellemeleri ve iyileştirmeleri isteniyor. Bu zaten Paris Anlaşması’nın koşullarından biri. Ülkeler beş yılda bir bunu yapmak zorunda ve Türkiye de güncelleyeceğini açıkladı. Tahminim, Kasım sonunda Glasgow’da yapılacak 26. Taraflar Toplantısı’yla süreç hızlanacak ve güncellemeler tamamlanacak. Şu ana kadar anlaşmaya taraf 192 ülkeden 113’ü ilk güncellemesini yaptı. İyi haber istiyorsanız onu da verelim. Aralarında ABD, Japonya, Çin, Birleşik Krallık ve AB’nin de bulunduğu birçok ülke eskisine oranla daha güçlü bir hedef verdi ya da vereceğini söyledi.

Evimizdeki buzdolabı değişecek mi?
Ülkeler hedeflerini belirledikten sonra o hedefe nasıl ulaşacakları kendi bilecekleri iş. Kömür santralları gibi adeta birer emisyon fabrikası olan işletmelerden vazgeçmeleri neredeyse zorunluluk. Doğalgazı ısıtmada tutup, ulaşımda yenilenebilir enerjiyle şarj olan elektrikli araçlara yönelmek bir seçenek. Binaların ve sanayinin enerji verimliliğini artırıp, birkaç doğalgaz santralını açık bırakmak da mümkün. Önemli olan bu eylemlerin sonucunda seragazı emisyonunuzu taahhüt ettiğiniz rakamlara getirmek ve elbette orta vadede sıfırlamak veya en aza indirmek. Paris nasıl yaptığınızla değil, sonuçla ilgileniyor. Enerji verimliliğini öne çıkaran bir ülkede, hedeflerin yüksek olması durumunda değişimin evlerdeki beyaz eşyalara kadar uzanacağını, çok yakan araçlara sınırlama getirileceğini, sanayide daha verimli motorların kullanılacağını öngörebiliriz. Çünkü elektrifikasyon gibi önemli değişimler kaçınılmaz görünüyor. Türkiye gibi yapabileceğinden daha azını vaat eden bir taahhüt verilirse hiçbir şey değişmeyebilir. Bu yüzden de Türkiye’nin güncelleyeceği Ulusal Katkı Beyanı’nda değişime zorlayacak bir hedefin belirlenmesi için uğraşmalıyız.

Paris +
Paris Anlaşması küresel bir soruna küresel bir çözüm bulmak için ülkeleri pazarlık masasına oturtan elimizdeki tek araç. Onsuz olmaz, onunla olacağı da kesin değil. Anlaşma bilimle uyumlu ancak adil dönüşüm, zengin ülkelerin sorumlulukları, gezegenin kapasitesi gibi konularda eksik kaldığı nokta çok. Mevcut düzenin bir eleştirisi değil her şeyden önce…

Bu yüzden de her ülkenin hatta işletmelerin, belediyelerin kendi “Paris Anlaşması”nı yaratıp, hedefler belirlemesi, emisyon azaltım hedeflerini sadece teknolojik dönüşüme bağlamadan sosyal ve adaletli bir çözüm üretmeleri çok önemli. Seragazı emisyonlarının azaltımı sadece güneş panellerinden geçmiyor. Çalışma saatlerinin düşürülmesi, lüks tüketimin teşvik edilmemesi, organik tarıma geçiş, et tüketimi ve silahlanma harcamalarının azaltılması gibi eylemler bizi küresel hedeflere çok daha kolay ulaştırabilir. Bir “Paris ve fazlası” akımına (Paris + diyebiliriz) ihtiyaç var. Görünen o ki, sivil topluma yine büyük iş düşecek.

Thor kendini ağaca zincirlerse

Hayal dünyasının özgürlüğüne sığınmaya çalıştığımız şu günlerde, bir Norveç dizisi Ragnarok’ta Thor, çekiciyle çevreye zarar veren insanüstü güçlere sahip bir aileyi durdurmaya çalışıyor. Ortaya, mitoloji ve günümüzün sorunlarının harika bir birleşimi çıkıyor.

Özgür Gürbüz-BirGün Pazar/19 Eylül 2021

Thor’un çekicinden bugüne kadar nasibini almayan kalmadı desek yeridir. Evrendeki birçok canlıdan Kaptan Amerika’nın kalkanına kadar onun kudretli gücüne tanıklık etmeyen adeta yok. Norveç’in gözden ırak bir kasabasında ise Thor’un çekici “Mjolnir” ile yüzleşme sırası, ülkenin en zengin şirketlerinden birinin sahibi Jutul ailesine geliyor. Norveç’in endüstri devi Jutullar, bu gözden ırak kasabada, gözden ırak olmanın keyfini doğaya ve insanlara acı çektirerek çıkarıyor. Kimyasallar kasabanın sularını kirletecek şekilde, yasaları hiçe sayarak doğaya bırakılıyor. Paranın gücü onları kasabanın adeta hakimi yapmış. Filmdeki tek çevre sorunu toksik atıkların doğaya bırakılması değil. İklim krizi de dizi boyunca izlemeye doyamadığımız, bizlere nefes aldıran etkileyici dağ manzarasının bulutlara yakın kısmında gizlenmiş. Dağlardaki buzullar iklim krizi nedeniyle eriyor ve kasabada bunu fark eden ya da umursayan çok az kişi var.

Mitolojiden esinlenerek zekice kurgulanmış

“Doğaya acı çektiren” dediğimiz Jutullar aslında İskandinav Mitolojisi’nin devleri ya da uzun boylu yaratıkları. Norveç’te “jötül” kelimesi, biraz eski olsa da “dev” anlamına geliyor. Mitolojide bazen oldukça garip, tuhaf bazen de olabilidiğince güzel şeklinde tanımlanan bu devleri bizim dünyamızda zaman zaman zengin bir aile ve iş insanı kılığında, zaman zaman da tüm vahşilikleriyle görüyoruz. Bu benzetme bile dizinin zekice planlandığının başlı başına bir göstergesi.

Aynı zeka, Thor ve Loki karakterlerinde de kendini gösteriyor. Annesine bağlı, kendine güvenmeyen, psikolojik sorunlara sahip Magne (Thor), aynı zamanda dürüstlük ve doğruluk konularında olumlu özelliklere sahip. Thor ile cinsel kimliğini anlamaya, aynı zamanda kasabadaki gençler arasında kendine yer edinmeye çalışan Loki (Laurits) arasındaki ilişki her ailede yaşanabilecek bir dramı anlatıyor. Evin yükünü tek başına çeken annenin bu kadar karmaşık sorunlara ayıracak vakti ne yazık ki yok. Loki de Thor da sorunlarını çözmek için aile dışından destek almak zorunda. Thor ile Loki arasındaki çelişki, ayrı babadan dünyaya geldikleri için tek varlıkları annelerine karşı duydukları karmaşık hisler, günümüz dünyasının ve Kuzey Avrupa aile yapısının içinde başarılı bir şekilde anlatılıyor. Söylenecek daha fazla söz var elbette ama izlemek isteyenler için her şeyi de anlatmayalım.

Modern yalnızlıkların ilacı dayanışma

Netflix’teki Ragnarok dizisini, aile ve toplum içindeki ilişkilerin Norveç’e kıyasla Türkiye’de daha “sıcak” ve o nedenle de bir o kadar “yakıcı” olduğunu düşünerek izleyebilirsiniz. Bu biraz da sizin, aileniz ve toplumla kurduğunuz ilişkilere bakarak yapabileceğiniz öznel bir gözlem olur. Dizide Jutul ailesine çevreye verdikleri zarar nedeniyle karşı çıkma cesaretini gösteren Isolde ve onun uzun süren yalnızlığı ise sanırım evrensel bir kabule sahip. Isolde, balıkların ölümünden yola çıkarak, suyun kirlendiğini ve kirleteni bulur. Youtube üzerinden sesini duyurmak isteyen ekolojist Isolde’nin en büyük çelişkisi ise aşık olduğu kadının da Jutull ailesinden olması. Isolde Thor’un kasabaya ısınmasını sağlasa da bir tanrının yalnızlığına son veremeyecek kadar insandır.

İşi tanrılara mı bırakmalı?

Mitolojideki iyi ile kötünün savaşını, günümüz koşullarında ve olabildiğince sadeleştirerek günlük hayatımıza uyarlama fikri nedeniyle hem dizinin yazarlarını hem de yönetmenlerini tebrik etmek gerek. Doğaüstü güçlerin hayattaki yansımaları oldukça düşündürücü. Doğaüstü güçlere sahip bu canlıların mücadelesinde “normal insanın” zayıflığı, kayıtsızlığı ya da çaresizliği ise çevre sorunlarının neden daha etkin bir şekilde çözülemediğinin bir işareti sanki. “Doğaya zarar veren ve korumaya çalışan insanların sıradışı olması ve önderlik özellikleri, mücadelenin kitleselleşmesi engelleniyor mu” sorusu iyi bir tartışma konusu elbette. Gezi direnişi örneğinde olduğu gibi, başarının bir lider yerine herkesin lider olduğu zaman geleceğine inananlar olduğu gibi Greta’nın ardından gitmeyi tercih edenler de var. Thor’un şimşeklerinin gürültüsü haliyle herkesin dikkatini çekiyor ama dizide de olduğu gibi Jutul Ailesi’nin geri adım attığı anların çoğunda kasabanın birlik içinde harekete geçtiğini görüyoruz. Norveç’in dağ kasabasından bize düşünmek üzere bırakılan konulardan biri bu olsa gerek.

Devler sonsuza kadar gizlenemez

Filmde devlerin (jötul ya da giant) ekonomik güçleriyle medya ve siyaseti nasıl manipule etmeye çalıştıklarına da tanıklık ediyoruz. İyilerin, bu oyunlara alet olması, kötülerin içinde de bir iyiliğin bulunması artık kanıksadığımız gerçekler. Günümüz Türkiye’sinde de onlarca dev ile mücadele ettiğimizi biliyoruz. Siyasete ve medyaya uzanan uzun elleriyle, tehlikeye dikkat çeken Isolde ile kendileri arasında kalan kitleyi ikna etmeye ya da daha açık bir deyişle, kandırmaya çalışıyorlar. Doğadaki yıkım evlerinin önüne, musluktan içilen suyun kirlenmesine, evdeki insanların hastalanmasına uzanınca parlak takım elbiseler, lüks arabalar ve kudretli güç arkasına saklanmış yakışıklı ve güzel insanların bir anda dünyanın en karanlık ve çirkin yaratıklarına dönüştüğünü görüyoruz. Bu bazen bir telefon konuşmasında halka küfrederken ortaya çıkıyor bazen açık kalan bir mikrofondan duyuluyor. Bazen ayrı düşmüş bir suç örgütü liderinden bazen de vicdan ile yapılan muhasebeden çıkan bir itiraftan öğreniyoruz. Thor’un bile kafasını karıştıran, onun ailesini bile etkileyen bu devlerin toplumun genelince kınanması ve cezalandırılması kolay bir süreç değil.

Mitolojideki kıyamet iklim krizi mi?

Ragnarok, İskandinav mitolojisinde kıyamet gününü anlatıyor. Kıyamet günü, tanrı ve insanların kötüyle savaşı… Bu savaştan galip çıkan yok aslında, kötülerin iyilerle beraber neredeyse tüm yaşamı yok ettiği ve yeni  bir düzenin kurulduğu bir kıyamet senaryosu bu. Dizide iklim krizi sorununun birçok meseleyi açığa çıkartan veya başka sorunları da tetikleyen bir ana unsur olduğunu düşünürsek, Ragnarok’un kendisinin iklim krizi olduğunu da söyleyebiliriz. İklim krizini durduramazsak, ona neden olan devler ya da jötullar da dahil olmak üzere tanrı ve insanların da yok olduğu, yerine kalanların bambaşka bir düzen kurduğu bir başka gelecekten bahsediyoruz. Thor’un tanrısal güçlerinin bile durduramayacağı fırtınalar bizi bekliyor. Kötü ve iyinin hayal gücünden öte bir felaket Ragnarok. Durdurmak için herkesin elindeki çekici fırlatma, hepimizin Thor olma zamanı geldi.

***

Üçüncü sezon geliyor mu?

Ragnarok dizisini yaratan Emilie Lebech Kaae (hikaye) ve Adam Price’a yönetmenler: Mogens Hagedorn, Jannik Johansen ve Mads Kamp Thulstrup eşlik etmiş. Altışar bölümden 2 sezonu yayınlanan dizide Magne’yi David Stakston, Laurits’I Jonas Strand Gravli, Fjor’u Herman Tommeraas ve Saxa’yı Theresa Frostad Eggesbo oynuyor. 2020’de gösterimine başlanan ve 2021’de son bölümü yayınlanan dizinin 3. sezonu için henüz tarih verilmedi ancak IMDB’de aldığı 7,5 puan ve son aylarda devamının çekileceğine dair yayılan söylentiler yakında tarihin açıklanacağı umudunu güçlendiriyor.