Klima imparatorluğu

Özgür Gürbüz-BirGün/10 Temmuz 2017

Memlekette üretim hiç durmuyor. Beş yıl önce yerli otomobil yapacağız diyenler olmuştu, bugün ise rotayı uçak gemisine kırdılar. Durmadan bir şeyler üretiyorlar ama üretileni gören yok… Hiç kimse de, “madem derdiniz otomobil ve uçak gemisi gibi teknoloji-sanayi ürünleri üretmek; neden tüm liseleri kapatıp, üniversitelerdeki kaliteli bilim insanlarını işten atıp her mahalleye bir imam hatip açıyorsunuz” diye sormuyor. Okuyup üfleyerek yapılmıyor bu uçak gemisi dediğin. Ey dolduruşa gelenler, duyun sesimizi…

Uçak gemisi gibi gereksiz işleri bir tarafa bırakalım, gelin şu ülkenin klima sorununu çözelim. Enerji ve kentleşme politikaları o kadar çığırından çıktı ki, Türkiye’de ev tipi klima satışı 2016’da 800 bine ulaştı. Yılda 800 bin klima! Ticariler dahil klimalara ödenen para bir yıl önce 1,4 milyar dolardı. Akıllara ziyan. Türkiye’nin ekonomisi klima ekonomisi oldu, kimsenin haberi yok. Enerji ithalatının artmasında, çevreye zarar veren onlarca santralın kurulmasında en büyük sorumlulardan biri, “esmiyor” deyip düğmesine bastığınız klimalar. 

3 Temmuz’da Türkiye’nin birçok yerinde sıcaklık rekorları kırıldı. Daha sonra da herkes şu haberi okudu: “Elektrik tüketiminde 3 Temmuz’da rekor kırıldı”. Her yaz olduğu gibi, sıcaklıklar artınca klimalar çalıştı ve elektrik tüketimi de arttı. 3 Temmuz Pazartesi günü Türkiye’de 928 milyon kilovatsaat elektrik tüketildi. Normal bir işgünüydü. İki hafta önce, 20 Haziran’da ise Türkiye’nin elektrik tüketimi 775 milyon kilovatsaatti. O da normal bir işgünüydü ama iki tüketim miktarı arasındaki fark 150 milyon kilovatsaat. İki haftada Türkiye’de ne değişti? Ağır sanayi hamlesi mi sonuçlandı? İhracat mı ikiye katlandı? Uzaya roket göndermek için tüm fabrikalar 24 saat çalışmaya mı başladı? Hayır. Hava sıcaklığı ortalama 6 derece arttı, elektirk tüketimi tavan yaptı. Rekorun kırılmasının en büyük nedeni klimalar. Ne ülke kalkındı, ne de üretim şahlandı. Haliyle bu rekorun övünülecek bir tarafı yok.

Klimalar yüzünden boşa harcadığımız 150 milyon kilovatsaatlik enerjiyi üretmek için 50MW gücünde bir rüzgar santralının bir yıl çalışması gerek. Ya da bir o kadar nehir tipi HES’in. Sizin bir gün terlememek için klimalara hücum etmenizin bedeli bu. Doğru kentler kurmamanın, güneşi ve rüzgarı hesap ederek binalar yapmamanın ve konfor düşkünlüğümüzün sonucunu ülkece elektrik faturalarıyla boğuşarak ödüyoruz. Elektrik faturasını ödeyecek paranız olabilir ama bu iş para değil vicdan meselesi. 

Klima kullanımında öncelik yaşlılara, hastanelere ve sağlık problemi olanlara verilmeli. Urfa’da, Adana’da veya Antalya’da otursanız onu da anlarım ama İstanbul’da yazı 22-23 derecede geçirmek için eve klima koydurtmak başka bir şey… Japonya Çevre Bakanlığı yazın ofislerdeki klimaların 28 dereceye ayarlanması için kampanya yapmıştı. Klima kullanmak yerine giysilerle ilgili kurallar yumuşatıldı. Türkiye’de de yapılabilir. Ülke ekonomisine katkı sağlamak istiyorsanız ofise klimayla değil şortla ve tişörtle gelin. 

İşin daha da trajik tarafı şu. Yıl içinde sıcaklıkların tavan yaptığı gün sayısı çok değil ama yükseldiğinde artan elektrik talebini karşılamak için yedekte santralınızın olması gerekiyor. Malum akıllı şebeke, dağıtılmış santrallar konusunda sınıfta kalmış bir ülkeyiz. Merkezi santrallara bağlı eski ve tekelci bir elektrik üretim/dağıtım sisteminde ısrar ediyoruz. Bu yüzden de yıl içinde tüketim bu en yüksek rakamlara belki 10-15 gün ulaşsa bile, o anlık talepleri karşılamak için fazladan santral kuruyoruz. 

3 Temmuz’un faydası da oldu. Bize enerji planlamasında yapılan hataları gösterdi. Elektrik talebinin tavan yaptığı anda (ani puant talep) 46 bin MW oldu. Türkiye’nin mevcut kurulu gücü 80 bin MW civarında. Talep artışının umulduğu gibi artmamasına rağmen durmadan santral kurulması Türkiye’de bir arz fazlası yarattı. Bu plansızlığa son verip, yeni santral yapımlarını sınırlamazsak, Türkiye’deki birçok santralın atıl kalması kaçınılmaz olacak. Elektriği boşa harcayan ülke unvanının yanına, santralları boşa kuran ülke unvanını da alabiliriz.

Uçak gemisi yapınca bu sorunlar halloluyorsa tamam. Hallolmuyorsa sanayideki ustaları toplayıp uzay gemisi için çalışmalara başlasak çok daha iyi olur. 

Doğa için de adalet gerek

Özgür Gürbüz-BirGün/3 Temmuz 2017

Türkiye tarihinin gördüğü en önemli eylemlerden birine şahitlik ediyor. Cumhuriyet Halk Partisi’nin başlattığı ‘Adalet Yürüyüşü’, tüm hak arayanların buluşma noktası oldu. Haksız yere işinden atılan devlet memurları, üniversiteden ihraç edilen akademisyenler, hapse atılan gazeteciler ve adalet arayan herkes için tüm ülke günlerdir ayakta. Türkiye’nin vicdan ve akıl sahibi insanları görebileceğiniz en demokratik eylemlerden birine imza atıyor.

Adalet arayışı karşısında hükümetin verdiği yanıtlar tatmin edici değil. “Yok şunun için yürümediniz, yok şunlarla beraber yürüyorsunuz…” Geçiniz… Hükümet, Türkiye’de adalet sorunu yoktur diyemediği için türlü bahane ve tehditlerle bu yürüyüşü durdurmaya çalışıyor.  Başaramıyor. Belli ki adaletsizlik bu ülkede herkesin sabrını taşırmış, korku duvarı aşılmış.

Herkes biliyor ki adalet yürüyüşü bir başlangıç. Yürüyüş bu ülkede hiçbir şeyin yolunda olmadığının göstergesi ve yoluna girene kadar da sürecek. Adalet çağrısı bugün yollarda, 24 Temmuz’da Cumhuriyet gazetesinin tutuklu gazetecilerinin yargılandığı Çağlayan’da yankılanacak. Ta ki ülkedeki herkesin adaletle ilgili en ufak bir kuşkusu kalmayana dek.

Üç haftaya yakın süredir Türkiye’nin gündemini adalet yürüyüşü belirliyor. İktidarın, AKP Genel Başkanı Erdoğan’ın televizyonlarda durmadan şikayet ettiği, ana muhalefetin ise ülkenin kanayan yarasına çözüm bulmak için çalıştığı günlerdeyiz. Sadece bu durum bile yürüyüşün başarıya ulaştığını göstermeye yeter. Muhalefetin yapması gereken gündemi belirlemeye devam etmek. İktidarın güç kaybının devamı, yarattığı suni gündemlerin yerine bu ülkenin gerçek sorunlarının konuşulmasına bağlı.

Bergama’da adalet var mı?

Adalet meselesini bu köşeye taşımam boşuna değil. Alın size Bergama’daki altın madeninin hukuk sürecinden bir örnek. Madenin 2009 yılında verilen ÇED raporu iki hafta önce iptal edildi. Raporun bölgedeki bitki ve hayvan yaşamına dair bulguları eksik bulundu. Madenin 30 gün içinde kapatılması gerekirken şirket birkaç gün içerisinde yeni bir ÇED raporuyla ilgili bakanlığa başvuruda bulundu. Kağıt üzerinde yapılan düzeltmeler doğadaki tahribatı önler mi? Önlemez elbette.

Madenin eski sahibi ‘FETÖ’cü çıktığı için madeni şu anda TMSF yönetiyor; devletin kendisi. Devlet, “bu maden sekiz yıldır yanlış bir ÇED raporuyla yönetiliyormuş, biz ne yaptık” diyeceğine, hukuku hiçe sayıp yeni bir ÇED raporuyla madeni işletmenin yolunu arıyor. Adalet dediğiniz bu mu? Bu Bergama’da toprağını, suyunu korumak isteyenlerin kazandığı kaçıncı hukuk zaferi? Hepsinde adaletin dediği değil şirketlerin istediği oldu. İşte insanlar bu yüzden yürüyor.

Adalet Akkuyu’da da sınav veriyor

Çevre meselelerindeki adaletsizliğe trajikomik bir örnek de verelim. 2 Mart 2017 tarihinde Birgün’de yazmıştık. Akkuyu Nükleer Güç Santralı’na karşı açılan davaları neticelendirmek için fikrine başvurulan bilirkişi heyeti, hazırladığı raporun Kyoto Protokolü’yle ilgili bölümünü Wikipedia’dan kopyalayıp yapıştırmıştı. Üstelik alıntılanan bilgilerin neredeyse hepsi yanlıştı. Bu bile o bilirkişi raporunun geçersiz kabul edilmesini gerektirir. Kopyala yapıştır hazırlanan rapor, 80 milyonun hayatını riske atacak nükleer santral konusunda fikir veren bilirkişinin yeterliliğini sorgulatır. 29 Nisan 2017’de Wikipedia’ya getirilen yasak ise bilirkişi raporunda kullanılan bilgileri yasadışı yaptı. Türkiye’de yaşayanların girmesinin yasaklı olduğu siteden alınan bilginin Danıştay’a verilen rapora konması normal mi? Danıştay bilirkişi heyetinin raporuna bakarak nükleerin ÇED raporuna onay verirse, yasaklı bir siteden (bazı terör örgütleriyle Ankara'yı ilişkilendiren içeriklere sahip olduğu gerekçesiyle kapatılan) alınan yanlış bilgiler ışığında hukuki bir karar almış olmayacak mı? Böyle bir karar adil kabul edilebilir mi?

 

Çevreciler bu düzene isyan etmeyip, adalet için yürümesin de ne yapsın?    

Rüzgar üste para veriyor devlet kirli enerjiyi teşvik ediyor

Özgür Gürbüz-BirGün/26 Haziran 2017 

Türkiye’deki elektrik piyasasında ilginç gelişmeler yaşanıyor. TEİAŞ’ın (Türkiye Elektrik İletim A.Ş.) geçen hafta yeni rüzgar santralları için düzenlediği ihalelerde ortaya çıkan eksi fiyatlar da bu gelişmelerden biri. İhaleleri, ürettiği elektriği şebekeye en ucuza verecek şirketler kazanıyor. Bazı sahalarda ise şirketler eksi (-) fiyat verdi. Ne demek eksi fiyat? Sen bana ihaleyi ver, ben ürettiğim her kilovatsaat için senden para istemiyorum aksine üste para veriyorum demek. Piyasa fiyatının altına elektriği satmaya razı oldular. Alım garantisi yok, teşvik yok.

Pahalı dedikleri rüzgar sudan ucuz oldu. Kömürcüler, çevreyi kirlettikleri yetmiyormuş gibi piyasa fiyatının üstünde teşvik isterken rüzgar enerjisi tersini yaptı. Bir ihalede eksi fiyat kilovat başına -1,61 sente (ABD doları) kadar çıktı. Şimdi bir hesap yapalım herkes hangi enerji kaynağının ucuz, hangisinin pahalı olduğunu artık net bir şekilde görsün.

2017 yılı için ‘piyasa takas fiyatı’ ortalaması kilovatsaat başına 4 sent. Diyelim ki, bu rüzgar santralları üç yıl sonra çalışmaya başlasın ve o zamanki piyasa fiyatı da 5 sent olsun. Bu durumda, geçen haftaki ihalede -1,61 sent teklif eden firma ürettiği elektriği piyasaya 3,49 sentten satacak. Hem de 10 yıl boyunca. Şimdi de hükümetin nükleer ve kömüre verdikleri teşviklerle bu rakamı kıyaslayalım.

	Şebekeye satış fiyatı (kWs için ABD Doları-sent)	Süre (yıl)
Rüzgar	3,39	10
Kömür (Çayırhan B)	6,04	15
Nükleer (Akkuyu)	12,35	15
Güneş (Karapınar)*	6,99	15

* İhaleye katılan firmalardan Türkiye’de güneş paneli üretecek bir fabrika kurma şartı da istendi.

Ankara Çayırhan’da kurulmak istenen yerli kömürle çalışacak termik santral için Kolin İnşaat, Kalyon Enerji ve Çelikler Holding ortaklığı ürettikleri elektriği kilovatsaat başına 6,04 dolar sentten satma taahhüdüyle ihaleyi kazandı. Fiyat rüzgarın neredeyse iki katı. Üstelik çevreyi kirletecek, iklimi değiştirecek. Bu mu ucuz kömür? Ucuz olan kömür değil hayatımız.

Nükleeri defalarca yazdık. Yine geçen hafta yüzde 49 hissesi Cengiz Holding, Kalyon ve Kolin İnşaat firmalarına satılan Akkuyu santralı eğer hayata geçerse elektriği şebekeye 12,35 dolar sentten verecek. Rüzgar enerjisinden nerdeyse dört kat pahalı. Bu mu ucuz nükleer? Nükleer kaza riskiyle yaşayacak olmamız, bölgede birikecek binlerce ton radyoaktif atık ve Akdeniz’de turizmin darbe alması da cabası.

Karapınar’da güneş için verilen fiyat, kömürün biraz üstünde kalıyor gibi gözükse de bu ihale sizi yanıltmasın. O ihalede, Karapınar’a güneş santrali kuracak firmadan Türkiye’de, yılda en az 500 MW güneş paneli üretecek bir fabrika kurulması da istendi. Başka dedikodular da var. Yakında yeni güneş ihaleleri yapılacak ve biz güneşin ne kadar ucuz olduğunu da kısa zaman içinde göreceğiz. Güneş ihalelerinde de eksi fiyat çıkarsa hiç şaşırmayın.

Rüzgar ve güneş gibi kaynakların çevreci ve dışa bağımlı olmaması gibi özelliklerini bir yana bırakalım artık diğer enerji kaynaklarına karşı ciddi bir fiyat avantajına da sahipler. Enerjide kömür ve nükleere verilen desteğin ne teknik ne de ekonomik bir açıklaması yok. Varsa Enerji Bakanlığı açıklasın, tartışalım.

Hükümet ne kadar direnirse dirensin enerji devrimi Türkiye’de de gerçekleşecek. Tek korkum, bu fiyatlarla iyice cazip hale gelen rüzgar, güneş gibi enerji kaynakları konusundaki eksik düzenlemelerin çevreyi korumak yerine yeni çevre sorunlarına yol açması. Örneğin, rüzgar için gürültü sınır değerlerinden halkın katılımına kadar uzanan birçok başlıkta daha belirgin kurallara ihtiyaç var. Bir an önce meslek odaları, ilgili çevre kuruluşları, şirket temsilcileri ve yetkililer bir araya gelip bu işin nasıl yapılacağı üzerinde anlaşmalı.

Son sözüm de sanayiciye, üreticiye, iktidar partisine ve finans kuruluşlarına. Bu saatten sonra, orada burada elektrik enerjisi pahalı, rekabet edemiyoruz nutukları atmayın. Ucuz elektrik istiyorsanız çıkın ortaya, hükümete kömürle, nükleerle uğraşmamasını söyleyin. Daha pahalı enerjiyi tercih eden siyasetçileri uyarın, kömür ve nükleer santrallara kredi vermeyin. Enerji devrimi lobilerin tüm gayretlerine rağmen Türkiye’de de başladı. Ne durdurabilir ne de görmezden gelebilirsiniz.

Tesisleri zeytin ve meralara tercih edenlere sorular

Özgür Gürbüz-BirGün/19 Haziran 2017

Geçtiğimiz iki hafta boyunca, çitçisinden sivil toplumuna, yurttaşından politikacısına el ele verdi ve zeytinliklerle meraların ‘tesislere’ kurban edilmesini önledi. Tesisten ne kastettiklerini bilmemekle beraber, niyetin yeni maden ve taş ocakları açmak, organize sanayi bölgeleriyle, termik santraller kurmak olduğunu tahmin ediyoruz. İktidar partisi AKP, tek tek tesislerin neler olduklarını ve nereye hangi tesisi planladıklarını hiç açıklamadığı için akla hep aynı sorular geldi. Herkes, bu ne oldukları meçhul tesislerin gerçekten gerekli olup olmadıklarını ve Türkiye’de bu tesisleri kurmak için gıda ihtiyacımızı karşıladığımız zeytinlikler ve meralar gibi kritik öneme sahip alanlar dışında başka bir yer olup olmadığını sordu. İktidardan bir açıklama gelmedi.

Tehlike şimdilik geçti ama önümüzdeki günlerde benzer bir taleple karşı karşıya kalma olasılığı sürüyor. Boş durmayalım. Türkiye’nin gıda konusunda sürdürülebilirliğini gösteren bir araştırmaya dikkat çekerek, hükümeti aynı hatayı tekrarlamaması için uyaralım. Araştırmayı Economist dergisinin İstihbarat Birimi ile bir gıda şirketi Barilla’nın Gıda ve Beslenme Merkezi hazırlamış. Araştırmada 25 ülke incelenmiş. Dünya gayri safi hasılasının yüzde 85’ini ve nüfusun üçte ikisini temsil eden 20 ülkeyle, bölgelerini temsil etmeleri amacıyla bu listeye eklenen Nijerya, Etiyopya, Kolombiya, İsrail ve Birleşik Arap Emirlikleri. Üç ana başlıkta 58 değişken esas alınmış. Ana başlıklar, Gıda İsrafı ve Gıda Atığı, Sürdürülebilir Tarım ve Beslenmeyle İlgili Zorluklar.

Türkiye genel değerlendirmede 100 üzerinden 52 puan alarak 19. sırada yer almış. Listenin başında 67,5 puanla Fransa var; Japonya ikinci, Kanada ise üçüncü. Geride bıraktığımız ülkeler sırasıyla Brezilya, Endonezya, BAE, Mısır, Suudi Arabistan ve Hindistan. Bizden daha iyi bir gıda sistemine sahip ülkeler arasında ise İsrail, Etiyopya, Çin, Güney Afrika ve Nijerya da var. Bizden daha iyi durumdaki ülkeleri tahmin edin deseydim bu ülkeleri tahmin edebilir miydiniz, açıkçası merak ediyorum.

Üç ana başlık içinde Türkiye en iyi notu Sürdürülebilir Tarım’dan almış. Bu başlıkta 14. sırada. Zeytincilik ve meracılıkla ilgili tasarılar geçseydi belki de en iyi olduğumuz alanda bile listenin sonlarına doğru gidecektik. Türkiye’nin en zayıf olduğu konu ise Gıda İsrafı ve Gıda Atığı. 25 ülke arasında 20. sırada yer alan Türkiye’nin puanı da 100 üzerinden 43’e kadar geriliyor.

Veriler ortada. Bir zamanlar tarımda kendi kendine yeten ülkeler arasında yer alan Türkiye’nin tek sorunu artık kendine yetip yetememek değil. Tarımın sürdürülebilirliği, gıdanın doğru değerlendirilmesi, atıkların azaltılması ve herkesin iyi beslenebilmesiyle ilgili sorunlar da artık çözülmek için bizden icraat bekliyor. Bizi yönetenler ise adeta tarımı küçümseyerek, “tesis mi zeytin mi” sorusunu sorup, “elbette tesis” bile diyebiliyor.

Tarımın, gıdanın ne kadar hayati olduğunu hatırlamaları için daha ne yapmalı acaba? Sürdürülebilir gıda konusunda önde giden ülkelerin Fransa, Japonya, Kanada, Almanya ve İngiltere gibi ülkeler olması yeterli bir işaret değil mi? Bu ülkeler tesis yapmasını bilmiyor mu? Onlar da ağır sanayi yok mu? Buna rağmen nasıl oluyor da gıda konusunda bizden daha ilerideler? Yanıt ortada. Tesis dediğiniz sanayi adımları, tarımdan vazgeçerek, gıda üretimini küçümseyerek atmak zorunda olduğumuz adımlar değil. Aksine, işin temelinde gıda ve sürdürülebilir tarım var. Önceliğiniz ülkede yaşayanların sağlıklı beslenmesini sağlayacak, doğayı koruyacak bir ekonomi yaratmak olmalı. Ekonomik büyüme için sağlıktan, sürdürülebilir tarımdan ödün verilir mi? Çimento fabrikasını meralara tercih edenler hangi yüzyılda yaşıyor acaba?