Enerji sektörü kapanmalar, el değiştirmeler ve tekelleşme sorunuyla karşı karşıya

Oğuz Türkyılmaz enerji konusunu yakından takip edenlerin iyi bildiği bir isim. Makina Mühendisleri Odası ve TMMOB'nin eski yöneticilerinden, ağırlıkla enerji sektöründe geçen mesleki yaşamında, 43 yılı geride bırakmış, ODTÜ mezunu bir endüstri mühendisi. Uzun yılllardır da TMMOB Makine Mühendisleri Odası Enerji Çalışma Grubu’nun Başkanı. İstanbul’da yakaladığımız Türkyılmaz ile kömürden, özelleştirmelere enerji sektörünün sorunlarını ve çözüm önerilerini konuştuk.

Söyleşi: Özgür Gürbüz-BirGün/16 Aralık 2016

Son seçim ve 15 Temmuz’dan sonra enerji sektöründe de oldukça tartışmalı gelişmeler yaşanıyor. Elektrik Piyasası Kanunu’na daha önce Anayasa Mahkemesi tarafından iptal edilmesine rağmen tekrar eklenen teşvik, özelleştirilen termik santrallara çevre mevzuatından muafiyet getiriyor. Çevreyi diledikleri gibi kirletme fırsatı tanınıyor. Ardından ucuz denilen yerli kömür santrallarına alım garantisi verildi. Torba yasaya sıkıştırılan 80. madde de, Bakanlar Kurulu’nun onay verdiği projelere vergi indirimleri, bedelsiz arazi tahsisleri öngörüyor. Enerji verimliliği, nükleer enerjinin terk edilmesi veya Uluslararası Enerji Ajansı’nın bile vurguladığı fosil yakıtlara verilen teşviklerinin durdurulması gibi konular hükümetin gündeminde yok. Sizce Türkiye ne yapmaya çalışıyor? Enerjide çizilmiş bir rota var mı?

Türkiye ne yapmaya çalışıyor sorusunu, 14 yıldır iş başındaki siyasi iktidar ne yapmaya çalışıyor diye yanıtlayayım. Siyasi iktidar, enerjide dışa bağımlılığın azaltılması ve ‘yenilenebilir enerjiyi destekleme’ söylemine karşın dışa bağımlılığın ve fosil yakıt egemenliğinin artmasını sağladı. 2002'den bugüne, elektrik üretimi iki kat arttı. Ancak birincil enerji arzında yerli kaynakların payı yüzde 31,6'dan yüzde 24'e geriledi. Enerjide dışa bağımlılık oranı yüzde 76’a ulaştı. Petrol, doğalgaz ve taş kömürü ithalatına ödenen faturalar da çok yükseldi. 

Enerjide çizilen rota kamu varlığının sona erdirilmesine yönelik. Kamu eliyle kurulan ve büyüyen petrol dağıtım şirketi Türkiye Petrolleri Petrol Dağıtım A.Ş. (TPPD) özelleştirilirdi. Türkiye Petrolleri’nin (TPAO) arama, sondaj, üretim faaliyetlerinin de uluslararası şirketi (TPIC) üzerinden özel sektöre devri planlanıyor. BOTAŞ'ın depolama, satış ve iletim olmak üzere üçe bölünmesi, depolama ve satış faaliyetlerinin de özelleştirilmesi öngörülüyor. Elektrik dağıtımının tamamen özelleştirilmesiyle kamu dağıtımdan tümüyle çekildi. TEDAŞ'ta kalan son deneyimli kadrolar, özelleştirme havuzuyla başka kamu kuruluşlarına gönderildi. EÜAŞ santrallarının çok büyük bölümünün özelleştirilmesi sonucu, elektrik üretimindeki payı %17'e düştü. Kamu eliyle yürütülen iletim faaliyetlerinin de piyasalaştırılmasına yönelik düzenlemeler yapılıyor. Enerji sektöründe özelleştirilen kamu varlıklarını satın alan özel şirketlerin büyük çoğunluğunun, bu siyasal iktidar döneminde hızla büyüyen ve ‘en fazla müsadeye mazhar şirketler’ olduğu da gözleniyor. 

Enerjide kamu varlığı hızla sona erdirilirken, elektrik satış tarifelerinde yapılan değişikliklerle, özel tekellerin karı artırılıyor. Büyük kömür sahaları gibi kamu varlıkları özel tekellere altın tepsi içinde sunuluyor. Akkuyu Nükleer Santralı, TANAP gibi ticari projeler, uluslararası anlaşma statüsüyle iç denetim mekanizmalarının dışına çıkarılıyor. Bu tür projelere ‘stratejik yatırım’ statüsü bahşedilerek, vergi avantajı gibi ilave destekler sağlanıyor.

İyi ama elektrik talebi hükümetin umduğu kadar artmıyor, ekonominin yavaşlamasıyla da kısa zamanda artacak gibi görünmüyor. Sizce bir arz fazlası sorunu var mı? Yakın zamanda iflas eden enerji şirketleri görebilir miyiz? 

Siyasi iktidar, elektrikte yıllık yüzde 5-6 oranında talep artışları öngörüyor. Halbuki, ülke ekonomisindeki gelişmelerle bağlantılı olarak elektrik talep artış hızı yavaşlama eğiliminde. Bu nedenle, yüzde 5-6 oranında talep artışı üzerinden kurgulanan hedeflerin ve bu hedeflere yönelik politikaların gözden geçirilmesi gerek. Tam tersine, ihtiyaç olup olmadığına bakılmaksızın, yeni enerji üretim projelerine izin veriliyor. 

Mevcut, lisans almış, yatırım aşamasında ve lisans almayı bekleyen santralların kurulu güç toplamı 130 bin MW'I buluyor. 2016 Ekim sonundaki Türkiye’nin kurulu gücünden (78.434 MW) yüzde 65 oranında daha fazla. Bu projeksiyona yapılmak istenen nükleer santrallar da dahil değil. Bu veriler, enerji projelerinde aşırı bir yığılma olduğunu ortaya koyuyor. Nitekim, enerji sektörünün bazı yöneticileri, yatırım aşamasındaki bir çok projenin iptal edileceğini, bazı santralların kapanacağını, bazılarının iflas edeceğini dile getiriyor. Döviz kurlarında yaşanan yükselme ve yurt dışından kredi imkanlarında daralmanın da etkisiyle, gündeme gelecek satış ve el değiştirmelerle, sektörde tekelleşme süreci hızlanacak.

Enerji sorunu sadece yeni santrallar yaparak mı çözülebilir? Tasarruf ve verimlilikle bu işi yürütmenin hiçbir şansı yok mu?

Türkiye’de yeni santral yapımına yönelmeden önce enerjiyi daha verimli kullanmalı, mevcut santralların verimini yükseltmeli,  enerji yoğunluğunu düşürmeliyiz. Bütün bunlara rağmen hala talep karşılanamıyorsa, ancak o zaman yeni santrallar kurulabilir. Onda da ağırlığı yerli ve yenilenebilir kaynaklara vermeliyiz. Bizim söylemimizde mutlaka enerji tüketimini artıralım, santral kuralım diye bir şey yok. Enerji verimliliği konusunda, Oda olarak çok ciddi çalışmalarımız oldu. 

Çözüm önerilerinizde yerli kömür olduğu  için soruyorum. Yerli kömür, enerji verimliliği ve yenilenebilir kaynaklardan sonra devreye girecek üçüncü bir seçenek midir?

Şöyle söyleyeyim. Birincisi enerjiyi daha verimli kullanmak ve ciddi tasarruf imkanlarından yararlanmak. İkincisi mevcut santrallarda bakım, onarım ve iyileştirme çalışmaları yaparak yılda 85-139 milyar kWh ek kapasiteyi değerlendirmek. Bunlar da yetmez diyenlere lisans almış, yatırım sürecindeki kurulu gücü 40 bin MW’ı bulan yüzlerce projeyi hatırlatalım.

Siz proje stokunun (yapımı planlanan santrallar) gerçekleşeceğine inanıyor musunuz? Mevcut kurulu gücü neredeyse iki katına çıkaracak bir proje stoku var. Şirket iflasları görür müyüz?

Bunları ilk söylediğimde köyün delisi oldum. Daha sonra sektörden de benzer sesler çıkmaya başladı. O zamanlar 20 bin MW civarında doğalgaz santral stoku vardı. O santrallar kurulsa gaz bulunamayacağını söylüyorduk. Şimdi sektördeki yöneticilere kadar herkes, bu proje stokunun gerçekleşmeyeceğini söylüyor. En son Murat Mercan söyledi, sanki kendisi Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakan Yardımcılığı yapmamış gibi. Ölen ölür kalan sağlar bizimdir diyorlar.

EPDK sitesinde lisans almış onlarca santral var ama?

Almışlar ama bunların yarısına yakını çivi çakmamış. İşin özü plansızlık ancak enerjide talep artışı sorununu da gözden kaçırmamalı. Tüm ekonomik durgunluğa rağmen yıllık yüzde 3-4 civarında talep artışı var. Hükümetin öngördüğü 6-7 oranında değil ama bir talep artışı var.

Doğru ama bunda hükümetin enerjiyi verimli ve tasarruflu kullanmamak için hiç çaba sarf etmemesinin rolü olduğunu düşünüyorum. Çok sayıda santral var, lisans almış proje stoku orada bekliyor. Bu yüzden talep yaratmaya çalıştığını düşünüyorum.

Doğru ama başka bir yönden bakalım. Eski Bakan Hilmi Güler bu konuyla daha ilgiliydi. Ne oldu sonra? Cumhuriyet’in temel kurumlarından biri olan Elektrik İşleri Etüt İdaresi bir gecede kapatıldı. Yerine Yenilenebilir Enerji Genel Müdürlüğü kuruldu ve enerji verimliliği ile ilgili bölüm bir şube müdürlüğü kertesine indirildi. Bu, enerji verimliliği alanına ilginin azaldığını gösteriyor. Bugünkü enerji yönetiminin enerji verimliliği konusunda samimi, tutarlı bir politika izlediğinden kuşkuluyum. Başka saikler de var. Türkiye bir AVM çılgınlığı yaşıyor. Büyük kentlerdeki çok sayıda AVM'nin yanı sıra, Anadolu’nun her kentinde bir ya da iki AVM var. Ticaret sektöründeki elektrik tüketiminin artışı oldukça manidar. Tasarruf imkanları tam anlamıyla kullanılsa yeni santral ihtiyacı daha az olacak ama yapılmıyor; bu bir gerçek. Yenilenebilir kaynakların desteklendiğine ilişkin ifadeler de söylem düzeyinde. Çok sayıda yenilenebilir enerji kaynağı Yenilenebilir Enerji Kaynakları Destekleme Mekanizması’ndan (YEKDEM) yararlanmak için başvurdu, Enerji yönetimi, YEKDEM desteklerinin yük oluşturduğuna karar verdi ve daha az cazip hale getirmek için yeni düzenlemeler öngördü. Öte yandan, YEKDEM ile yenilenebilir enerjiye dayalı küçük tesislerin desteklenmesi gerekirken, bazı sermaye grupların yüzlerce megavat gücündeki santrallarına destek verildi.

Dünyada teşvik alan küçük santrallar değil mi? Bizim Karadeniz’de onlardan bile ağzımız yandı. Burada büyük hidroelektrik santrallara destek mi söz konusu?

Doğrudur.

Hükümetin YEKDEM’in yükünün arttığından şikayet edip, kömür santrallarına teşvik vermesi bir çelişki mi?

Orada ikili bir durum var. Yerli kömüre destekten önce mevcut 7.480 MW kurulu güçle 2016 Ekim sonunda elektrik üretiminde payı yüzde 17'ye ulaşan, lisans alan 8.791MW santralın da, devreye girmesi halinde, elektrik üretiminde payı yüzde 40'lara dayanabilecek ithal kömürü durdurmak gerek. İktidar temsilcilerinin şimdilerde ithal kömüre görünürde karşı çıkan sözleri var. Bu iş meydan konuşmalarıyla olmuyor. Yeni ithal kömür santral projelerine izin verilmemeli, lisans almış olan projelerden yükümlülüklerini yerine getirmeyenlerin lisansları iptal edilmeli. Yerli kömür ise şöyle. Kategorik olarak yerli kömür hiçbir şekilde desteklenmesin demiyorum. Tekil santralların fizibilitesi önemli değil. Önemli olan kömür santrallarının bütününün toplum yararına olup olmadığına bakmak. Eğer şehrin merkezine değil ücra bir köşeye, niteliksiz bir araziye kuracaksanız, çevreye verilen zararı asgariye indirip, zarar vereni koruyacak değil cezalandıracak yasalar çıkarırsanız, toplumsal kalkınma projesi olarak görürseniz, değerlendirilebilir. Mevcut ve yatırım sürecindeki kömür yakıtlı santrallara, yasal hilelerle; ‘çevreyi kirletme ve kirletmeye devam etme hakkı’ kesinlikle tanınmamalı. Bu yaptırımlar yeni projeler için de zorunlu olmalı. 

Bir dönem HES’ler öne çıkmıştı şimdi ise tüm düzenlemeler, teşvikler kömür için çıkarılıyor. İklim değişikliği, yerelde termik santralların yarattığı sorunlar göz ardı ediliyor. Kömüre dayalı bir politika enerjideki sorunları çözmeye yeter mi? 

Salt kömüre dayalı bir politika enerjideki sorunları çözmeye yetmeyeceği gibi, kömürü yok sayan bir politika da sorunları çözemez. İklim değişikliğinde önemli rolü olan fosil yakıtların, enerji arzındaki payının azaltılması konusunda uluslararası ölçekte bir görüş birliğine doğru adımlar atılmakla birlikte, sağlandığı öne sürülen mutabakatların uygulanabilirliği ve sürekliliği tartışmalı. Birçok gelişmiş ülke, halen elektrik üretiminin kayda değer bir bölümünü kömüre dayalı santrallarla karşılıyor. Başta Çin ve Hindistan olmak üzere birçok ülke yeni santrallar inşa ediyor. Türkiye, enerji arzında ve elektrik üretimi içinde yenilenebilir enerji kaynaklarının payını hızla arttırmakla yükümlü. Bununla birlikte, dışa bağımlılığı azaltmak ve ithalat faturalarını düşürmek için, ithal kömür santralları furyasını durdurup; bir süre daha, toplum yararının sağlanması kaydıyla, yerli fosil kaynaklardan yararlanma alternatifi düşünülebilir. 

Kömür için kıstaslar koyuyorsunuz. Tarım arazisi olmayan, uygun koşullarda, denetimli kömür santralı kurulabilir diyorsunuz. Böyle bir yer var mı Türkiye’de? Tarımla ilgilenen TEMA’nın Karapınar’a itirazı var örneğin?

TEMA alanında ciddi çalışmalar yapan bir kuruluş ama Karapınar’la ilgili raporlarının su bölümü yeniden çalışılmalı. O projenin başka riskleri var. Su tablası meselesi var. Aynı bölgede, Ilgın’da bir özel şirket yıllardır uğraşıyor ama adım atamadı. Kömür madeninin altında bir su akiferi olduğu söyleniyor. Altında su kütlesi olan bir kömür madenini kolay kolay işletemezsiniz. Bunlar ciddi mühendislik çalışması gerektiren işler. Bir de bunların kümülatif etkisine bakmak gerek. Bakın, Çatalağzı’nda mevcut 300 MW güçte bir taşkömürü santrali,1 390 MW güçte üç ithal kömür santrali var. 1400 MW güçte ithal kömür santralı da, devreye girme aşamasında. Bunların kümülatif etkisi ne olacak? Sadece ÇED değil, toplumsal etki değerlendirmesi olmalı diyoruz. Türk Tabipleri Birliği ‘sağlık etki değerlendirmesi’ de olmalı diyor. Makul bir öneri.

Benim bir eleştirim de sahaları toptan Ahmet’e, Mehmet’e verelim deyip baştan savmak. Türkiye’de rezerv ve kaynak farkı da bilinmiyor. Bunlar rezerv değil kaynak. Yeterli sayıda yapılmayan sondajların bulgularına göre rezerv rakamları tahmin ediyorlar ve ondan sonra ‘mutlu günler edebiyatı’ yapıyorlar. Siz planlama yapmadan, belirli bölgelerde yoğunlaşan santralların kümülatif çevresel ve toplumsal etkilerini değerlendirmeden karar verirseniz bu iş olmaz. Gerek yerli, gerek ithal kömür. Türkiye’de bu anlayış ne yazık ki yok.

Çanakkale’de çok sayıda termik santral projesi var, biraz önce tarımdan söz ettik ki Çanakkale bu anlamda çok önemli bir yer. Söylediğiniz kıstaslar hakkaniyetle uygulansa belki de bütün termik santral projelerinin iptal edilmesi gerekir.

Doğru.

Bunu bildikleri için mi bu yöntemi uygulamak istemiyorlar? Birçok yerde termik santral yapmak çok zorlaşır böyle olursa.

Sorun şu. İthal kömür santrallarını sahile kurmanız gerekiyor, kömür denizden gelecek. Nereye kurulmak isteniyor? Zonguldak-Amasra bölgesi, Çanakkale-Karabiga arası, İzmir-Aliağa arası ve Adana bölgesi. İthal kömür santrallarına zaten karşı çıkıyorum. Termik santrala, kömüre karşı çıkarken kategorik karşı çıkışlar yerine daha ciddi bilimsel analizler yapmalıyız. Olabilir derken, olsun anlamında demiyorum, çevresel, toplumsal etki değerlendirmesini yapıp, pozitif bir sonuç çıkarsa o zaman ilerleyelim. Bir de bunların fizibilitesini yaparken şunları göz ardı etmeyelim. Dolar 3,50’nin üzerinde, kredi kuruluşlarının verdiği notlar ortada.

Sadece MMO değil EMO da zaman zaman benzer bir görüşü dillendiriyor. Yerli kömür olduğunda meslek odaları birçok kriter öne sürüyor. Ancak bunlar olursa yerli kömüre evet diyorsunuz ama özellikle iklim değişikliğini göz önüne aldığınızda kömür santralları zaten bu kıstasları karşılamayacakmış gibi geliyor.

Akşamdan sabaha olmaz. İklim değişikliği konusunda en tutarlı politikaları sürdüren ülkelerde bile kömür santrallarının kapatılacağını düşünüyor musunuz?

Hepsi kapatılmadı ama yeni santral kurmadıklarını görüyoruz.

Bunlar çok konjonktürel durumlar. Gelin, ülkenin kaynakları açısından en uygun enerji politikasını konuşalım. A veya B ülkesinde bugün olan bir olayı mutlaklaştırıp onun üzerinden gitmeyelim.

Kömüre açık bir kapı bırakmanız mesleki temelinize dayanarak kullandığınız politik bir söylem mi yoksa bir oluru olduğunu düşünüyor musunuz? 

Doğalgazın payını azaltırken geçiş döneminde kullanılacak bir kaynaktan bahsediyorum. Daha sonra doğalgazın ve kömürün payını yenilenebilir enerjiye kaydırmaktan bahsediyorum. Doğru bir politika izlense hem mevcut kaynaklar daha iyi kullanılır. Hem çevreye zarar en aza iner. Ben zararsızdır demiyorum.

Başka bir konuya geçelim o halde. İş güneş ve rüzgâra gelince çok istekli görünmeyen hükümet nükleer enerji konusunda yüksek maliyete, kaza ve nükleer atık sorunlarına rağmen pek istekli. Türkiye’nin nükleer santrallara ihtiyacı var mı?

Türkiye'nin mevcut santrallarına ek olarak 40 bin MW 'dan fazla kurulu güçte çok sayıda santral projesinin yatırım sürecinde olduğunu biraz önce de belirtmiştim. Mevcut santralların tam kapasitede çalıştırılmaları halinde, yılda 85-139 milyar kilovatsaat (kWs) ilave arz imkanı da var. Türkiye’nin değerlendirmeyi bekleyen yerli linyit ve yenilenebilir enerji kaynaklarından elde edebileceği ek üretim miktarı 727 milyar kWs. Bütün bu potansiyele enerji verimliliğinden sağlanacak yüzde 25 oranındaki ek kapasite de eklenmeli. Sonuçta, mevcut santralların değerlendirilebilecek ilave üretim potansiyeli, yatırım aşamasındaki santralların yaratacağı yeni arz imkanları ve enerji verimliliği uygulamalarının yaygınlaşmasıyla tüketim artış hızındaki düşüş birlikte değerlendirildiğinde, ihtiyacı fazlasıyla karşılayacak enerji üretim potansiyeli mevcut. Bu şartlarda nükleer santrallara ihtiyaç yok.

Türkiye’nin en çok elektrik tükettiği tarihler hep yaz ayları, klima kullanımının yüksek olduğu zamanlar. Dışarıdan ithal enerji alıp, bunu klimalara harcayan bir ülkenin elektrik tüketimi rekoru kırdık diye sevinmesi normal mi?

Elbette değil. Bu AVM'lerle, reklamlarla körüklenen tüketim çılgınlığının başka bir tezahürü. Toplumlar, bireylerinin yeni bilimsel buluşlarıyla, sanatsal, kültürel ve sportif başarılarıyla sevinir. Enerji alanında da, enerji verimliliği uygulamalarının yaygınlaşmasından, enerji yoğunluğunun düşürülmesinden, daha çok enerji ekipmanının yurt içinde üretilmesinden, fosil yakıt kullanımın azaltılmasından, üretilen enerji içinde yenilenebilir enerji kaynaklarının payının artmasından, çevreye verilen zararın azaltılmasından, enerjiye sürekli, sürdürülebilir ve düşük maliyetle ulaşılmasından sevinç duyabiliriz.

Güneş de bile, Karapınar örneği gibi, hükümetin büyük santrallara, büyük şirketlere öncelik tanıdığı görülüyor. Ne zaman bir kişi çatısına panel koymak istese, kooperatif kurmak istese sorunlar çıkıyor. Bütün oyun büyük şirketler için mi hazırlanıyor?

Söylediğiniz doğru. Kamu sektörü kötüdür diye gürültü kopardılar piyasa özel sektöre terk edildi. Dağıtım şirketlerinin sahiplerine bakın. Aynı şirketlerin perakende, toptan satış şirketleri, üretim şirketleri var. Üretim şirketleri kendi ürettiği elektriği kendi dağıtım şirketlerine satmak isterken bunun pazar payını şu veya bu sebeple azaltacak bireysel üretimleri engellemek için envayi çeşit oyun oynayabilir. Mesele tekelleşme meselesi. İki grup bugün Türkiye’de dağıtım sektörünün yüzde 50’sini temsil ediyor. Kamu tekeli kötüydü, iki grubun yüzde 50’yi kontrol etmesi iyi bir şey mi? Üretimde de ilginç bir politika var. Bir yandan mevcut santrallar özelleştiriliyor öte yandan da satılanlardan daha büyük güce sahip yeni santrallara kamu dahil oluyor.

MMO, enerji politikalarındaki yanlışları sık sık dile getiriyor. Peki, çözüm önerileriniz var mı? Türkiye’nin enerji politikası nasıl olmalı?

Şöyle özetleyebilirim. Elektrik ihtiyacını karşılamada bugüne kadar akla ilk gelen yol olan çok sayıda yeni elektrik tesisi kurmak yöntemi yerine; öncelikle, arz tarafında, yıllardır özelleştirilecekleri gerekçesiyle herhangi bir yenileme yapılmaksızın çalıştırılarak özel sektöre devredilen, yeni sahipleri özel şirketler tarafından da bu açıdan ihmal edilen mevcut santrallarda; ciddi bakım, onarım, rehabilitasyon çalışmaları yaparak santral verimlerini ve üretimlerini arttırma, çevresel sorunları azaltma çalışmalarının hızlı bir şekilde yapılması, enerji iletim hatlarında gerekli yeni hatları tesis etme ve mevcut iletim şebekesinde yenileme/iyileştirme yatırımlarının yapılması gerekmektedir. Talep tarafında da, talebi yöneterek, enerjiyi daha verimli kullanıp, sağlanan tasarrufla yeni tesis ihtiyacını azaltma politika ve uygulamaların hayata geçirilmesi sağlanmalı.

Tüm yatırımlarda olduğu gibi, enerji yatırımlarında da toplum yararına öncelik verilmeli, topluma ve çevreye olumsuz etkiler asgari düzeyde tutulmalı. Enerji planlamasında söz sahibi olacak bir ‘Ulusal Enerji Platformu” kurulmalı. Yerel yönetimler de önce kendi, daha sonra da kentin ve kentlilerin enerji ihtiyacını karşılamak için enerji sektöründe daha etkin olmalı. 

Odamız yıllardır düzenlediği etkinliklerde, hazırladığı raporlarla enerji sektörüne yönelik değerlendirmeleri toplumun bilgisine sunuyor. Bu çalışmalar Enerji Bakanlığı yöneticilerine de ulaştırılıyor. Odamızın raporlarını önceki iki bakana, Hilmi Güler ve Taner Yıldız'a ve halen Müsteşar olan Fatih Dönmez'e bizzat verdim. Enerji politikası konusunda kapsamlı önerilerimizi içeren çalışmalarımıza odamızın internet sitesinden ulaşmak mümkün. Bazı yöneticilerin istisnai davranışları haricinde, ETKB ve EPDK yönetimi, genellikle Odamızın, EMO'nun, TMMOB'nin söylediklerini dinlemeye, anlamaya ihtiyaç duymadan ön yargıyla yaklaşıyor. Biz, 110 bine ulaşan üyesiyle, ciddi birikimiyle, enerji yönetiminin enerji politikaları konusunda çalışmalarına katılmaya hakkımız olduğu düşüncesindeyiz. Bakanlığın ve enerjiyle ilgili tüm kurum ve kuruluşların, çalışmalara katılım çağrılarını bekliyoruz. Dinlemeyi bilenlere söyleyecek sözümüz var. 

Halkı hasta edene yuh!

Özgür Gürbüz-BirGün/21 Ekim 2016

Sözüm, Amasra’ya termik santral kurulması için ÇED raporuna onay verenlere. Padişahlara övgü düzüp, Fatih Sultan Mehmet’in göz bebeğine daha önce iptal edilmesine rağmen yeniden termik santral izni verenlere. Bir öyle, bir böylecilere.

Sözüm Adana, Çanakkale ve Konya’da Türkiye’nin tarım arazilerinin üzerine kömür yakan fabrikalar kurmaya heves edenlere. Sözüm iklim değişikliğinin bir numaralı düşmanın petrol ve kömür olduğunu anlamayanlara. Tartışmaktan korkan, kapalı kapılar ardında kömür şirketleriyle pazarlık yapanlara. Şeffaf olmayana, hukuk tanımayana, bilime saygı duymayana. Birkaç şirket para kazanacak diye halkı hasta edene, aç bırakana.

Sözüm, bu ülkeyi hava kirliliğine mahkum edenlere. Dünya Sağlık Örgütü’nün verilerine göre Türkiye’nin 81 ilinin 80’inde hava kirli. Türk Tabipleri Birliği, Türk Toraks Derneği ve Halk Sağlığı Uzmanları Derneği daha geçen hafta Nefes Alamıyoruz adlı sempozyumda bir araya geldi ve yine uyardı: “Termik santraller nedeniyle Türkiye’de her yıl en az 2 bin 876 kişi erkenden hayata gözlerini yumuyor, 637 bin işgünü kaybı yaşanıyor bunun ekonomiye bedeli de 3,6 milyar avroyu buluyor” dedi. Bu kadarla kalsa iyi. Hava kirliliği başta hamile ve çocukları olmak üzere hepimizi hasta ediyor. Solunum yollarından, akciğer hastalıklarına, gelişme bozukluklarına kadar türlü etkileri var. Doktorlar çıkmış uyarıyor, siz ise santrallere lisans vermeye, kömüre övgüler dizmeye devam ediyorsunuz. Aşık Mahzuni’den izin alıp söyleyelim öyleyse…

Yuh yuh kananlara,

İnsana kıyanlara,

Toprağı küstürüp,

Yuh ekini yakanlara yuh!

Elektrik üretmek için kömürden başka onlarca yol var dedik dinlemediniz. Pahalı, işe yaramaz deyip halkı akciğerlerini yakan termiklere kurban ettiniz. Yetmedi, ucuz dediğiniz kömüre görülmemiş teşvikler verip, santralleri çevre denetiminden çıkardınız. Siz bunları yaparken dünyada devran değişti. Elektrik üretiminin yüzde 7’si yepyeni kaynaklardan (rüzgar %3,7; biyokütle %2; güneş %1,2) sağlanmaya başladı. 2015 yılında İtalya elektrik ihtiyacının yüzde 7,8’ini; komşumuz Yunanistan ise yüzde 6,5’ini güneşten karşıladı. Türkiye’de ise insanların çatılara güneş panelleri koymasını engellemek için elinizden ne geldiyse yaptınız. Sadece büyük santrallere sınırlı izin vererek, halkı dağıtım şirketlerinden elektrik almaya mecbur eden sisteme destek verdiniz. Şirketler zenginleşirken halk seyretti. Devam edelim öyleyse…

Bu kadar milletin hakkın alanlar

Güneşi karartıp, kömürü aklayanlar

Halkın enerjisini görmeyip,

Yandaş şirkete güldüm ise yuh.

Fukuşima’da dünyanın en büyük endüstriyel kazalarından biri yaşanırken nükleer santral anlaşmaları yapanlara da yuh. Dünyada nükleer enerjinin payı hızla düşüyor. 1986 yılında küresel elektrik üretiminin yüzde 17,6'sı sağlayan nükleer santraller şimdi yüzde 10,7’sini zar-zor karşılıyor. Türkiye’nin sadece güneşi bile elektrik ihtiyacını karşılamaya yeterken, dışa bağımlılığı arttıracak nükleer projelere milyarlar kaptırmaya çalışmanın bir mantığı var mı? Fukuşima’dan önce 17 nükleer reaktöre sahip Almanya, üç yıl içinde 9 reaktörünü kapatmışken, aynı süre içerisinde üç tane nükleer santral yapacağım diye dolanırsan sazı eline alan bu dizeleri söyler. Amasra’da, Adana’da, Çanakkale, Konya, Mersin ve Sinop’ta dinlersin.

Gürbüzüm ben, bildiğim ilim,

Lobim yoktur, atom değilim.

Ölümün değil canın eriyim.

Elektrik için kanser dersem yuh.

Bu yazıyı ve dizeleri yazarken esinlendiğim, gönlümde, aklımda yeri çok büyük, Aşık Mahzuni Şerif’in anısı önünde saygıyla eğiliyorum. Sürçü lisan ettiysem, affola.

Kirli enerjiye teşvik dönemi başladı

Özgür Gürbüz-BirGün/12 Ağustos 2016

Afşin-Elbistan Termik Santrali Foto: O.Gurbuz

Enerji ve çevre konusu bir elmanın iki yarısı gibi. Enerjide yanlış işler yapılınca çevre sorunları da artıyor. Türkiye yıllardır enerjide yapılan yanlışların bedelini sağlığıyla, doğasının zarar görmesiyle ödüyor. Termik ve nükleer santral yatırımları, yanlış HES projeleri doğaya ve canlıların sağlığına çok zarar verdi, vermeye de devam ediyor. İşin kötüsü yanlış enerji politikaları yerini artık “felaket enerji politikalarına” bırakıyor. Son birkaç haftada felaket tablosu daha net görülmeye başladı.

Özür dilendi Akkuyu göründü

Çin ile nükleer enerji alanında işbirliğinin kapılarını açan mutabakat zaptı Haziran sonunda imzalandı ve dün TBMM’de kabul edildi. Yandaş medyada üçüncü nükleerin Çin’e verileceği şeklinde yorumlanan bu gelişme Türkiye’nin nükleer enerji batağına kendisini daha fazla sokacağının sinyallerini veriyor. Ben Çin’e açılan bu kapının, zor durumdaki Akkuyu ve Sinop projeleriyle de ilgili olabileceğini düşünüyorum. Uçak krizinden sonra Rusya, Akkuyu’daki hisselerinin yüzde 49’unu satışa çıkarmıştı. Yüzde 49 çünkü Türkiye ile Rusya arasındaki anlaşma gereği çoğunluk hisse hep Rusya’da kalmak zorunda. Erdoğan’ın Putin’den özür dilemesiyle proje yeniden gündeme geldi ama Rusya hem riski azaltmak hem de petrol ve doğalgaz gelirlerinin düşmesiyle zorlanan ekonomisine kaynak bulmak için satışta ısrar edebilir. Çinlilerin Ruslarla nükleer işbirliği var, Rus yapımı nükleer santraller 10 yıldır Çin’de çalışıyor ve yeni yapılanlar var. Bu hisselere Çin talip olabilir. Sinop’ta ise Çin-Japonya ortaklığı imkansız gibi. Japonya aradan çıkarsa Çin-Fransa gündeme gelebilir, benzer bir işbirliği İngiltere’de yapılmak istenen santral için var. Fransa’da para yok ama Çin’de var.

Bir ikinci seçenek de Rusya’nın yanına Cengiz İnşaat gibi hükümete yakın bir şirketi alarak projenin geleceğini sağlama almak istemesi olabilir. Bu ihtimal de kuvvetli çünkü nükleer santral için verilmiş bir alım garantisi de var. Akkuyu yapılırsa üretilen elektrik TETAŞ tarafından kilovatsaati 12,35 dolar sentten satın alınacak. İşi garantiye alma derdi olmasa kimse piyasa fiyatının yaklaşık üç kat üzerindeki bu alım garantisini başka birine bırakmak istemez. Rantı bölüştürmek üzerine bir anlaşma yapılmadıysa tabii. Üstelik, Akkuyu projesine stratejik yatırım statüsü verilmesi de gündemde. Gelsin vergi indirimleri, kredi destekleri…

Kömüre de alım garantisi

Yerli linyit kömürle çalışan ve özelleştirilen santrallerin sahipleri, elektrik piyasasındaki düşük fiyatlardan şikayetçiydi. İstedikleri kârı elde edemiyorlardı. Hükümete baskı yaptılar, Anayasa Mahkemesi’nin daha önce iptal etmesine rağmen, özelleştirilen termik santrallerin çevre mevzuatından muaf tutulmasını sağlayan maddeyi yeni Elektrik Piyasası Kanunu’na tekrar eklettirdiler. Şimdi bu santraller 2020’ye kadar diledikleri gibi çevreyi kirletebilecek. Bu yetmedi, dünyanın en kirli elektrik üretme yöntemine, kömürlü santrallere bir de alım garantisi getirildi. Bu santrallerden üretilen elektriği devlet kilovatsaat başına yaklaşık 6,2 dolar sentten (megavatsaati 185 TL) satın alacak. Bu rakam, elektrik talebinin en yüksek olduğu Ağustos ayı için bu yıl belirlenen baz yük kontrat fiyatlarından (5,4 dolar sent) daha yüksek. Kömürcüler, bütün yıl boyunca talebin yüksek olduğu yaz aylarındaki fiyattan elektrik satacak. Böyle özelleştirmeye herkes talip olur. Ne risk var ne de uyulması gereken bir çevre kuralı. İklim değişikliği, hava kirliliği zaten bizim sözlüklerde yok.

İthal kömür üçkağıtları

Serbest piyasa, özelleştirme diye diye başımızın etini yiyenlerin yarattığı enerji piyasası, kömüre, nükleere verilen alım garantileriyle doldu. İlk bakışta iyi gibi görünen ithal kömüre getirilen ek vergiyle, alavere ve dalavereye davetiye çıkarıldığının farkındalar mı acaba? Belki inanmayacaksınız ama Platts gibi enerji piyasasının en önemli kurumlarında bile, Türkiye’nin Kolombiya gibi ülkelerden gelecek ithal kömüre koyduğu ton başına 15 dolarlık ek verginin nasıl aşılabileceği üzerine tartışmalar yapılıyor. AB ve bazı ülkeler bu vergiden muaf tutuldukları için, Kolombiya’dan gelen kömürün Avrupa’da bir limana indirilmesi ve oradan yeniden Türkiye’ye gönderilmesinin yasal-ekonomik koşulları konuşuluyor. Hesaplar bu işlemin ton başı maliyetinin 10 dolar olduğunu göstermiş yani vergiden daha düşük. Kömüre karbon vergisi getiremeyenlerin, özelleştirilen yerli linyit santrali sahiplerinin çıkarları için getirdiği kurallar, Türkiye’yi bu tip ticari üçkağıtların hedefi mi yapacak acaba?

Kayıp-kaçak bedeli tüketiciye yıkıldı. Kimsenin izlemediği TRT’nin masrafı elektrik faturalarına yansıtıldı. Bütün dünya, çevreyi kirletmeyen, insanları astım ve kanser hastası yapmayan güneş, rüzgar gibi yenilenebilir enerji kaynaklarının önünü açıp, kömür ve nükleere engel çıkarırken biz tersini yapar olduk. Yenilenebilir enerji gelişsin, daha rahat kredi bulsun diye çıkarılan alım garantisi formülü, daha ucuz oldukları öne sürülen kömür ve nükleere uygulanmaya başladı. Sonuçta elektrik üretiminde aşağıdaki tablo oluştu.

Kaynak	Alım garantisi (kWs-USD dolar sent)
Nükleer Akkuyu	12,35
Nükleer Sinop	11,80
Yerli linyit	6,2
Rüzgar	7,3
Hidroelektrik	7,3
Jeotermal	10,5
Güneş	13,3
Biyokütle	13,3

  

Dünyada güneş enerjisinin fiyatının 8 sentlere kadar indiğini, Türkiye’de 5-6 sente elektrik üreten rüzgar santralleri olduğunu hatırlatalım. Yukarıdaki tabloda da açıkça görüldüğü gibi, çevreyi kirletmeyen, iklim değişikliğine yol açmayan bu kaynaklar, sosyal maliyetleri hesaba katmasanız bile ülkemizde nükleer ve kömür santralleriyle baş edebilecek ekonomik güçte. Temiz bir dünya ve gelecek için önümüzdeki tek engel ise siyasi irade ve rant hesapları. Bunu bilmenizde fayda var.

Doğa kanunları OHAL’den üstündür

Özgür Gürbüz-BirGün/29 Temmuz 2016

Biz darbe ve karşı darbeye benzer hamlelerle uğraşa duralım dünya dönmeye devam ediyor. Son iki haftada, hangi general aslında darbeci, hangisi önlemeye çalışmış, FETÖ’cüler devlete ve medyaya hakim olurken kim uyumuş, kim ahmakmış diye anlamaya çalışırken, dünyanın çevre-ekoloji gündemi şu konulara ev sahipliği yaptı.

Avrupa Çevre Ajansı, Avrupa’da artan amonyak emisyonlarına ve sonucunda oluşan hava kirliliğine dikkat çekti. Bu emisyonların yüzde 94’ü tarım kökenli. Gübre depolama ve içinde nitrojen bulunduran gübre kullanımı amonyak emisyonlarını, dolayısıyla havayı kirletiyor. Bu da insan hayatını riske atıyor.

Enerjisini sadece güneşten alan Solar Impulse adlı uçak dünya turunu tamamladı. 17 bin güneş hücresine sahip uçak, hem çevreyi kirletmeden dünyanın bir ucundan diğerine gidilebileceğini gösterdi hem de güneş enerjisinin ileride her alanda belirleyici enerji kaynağı olacağının işaretlerini verdi.

Uluslararası Yenilenebilir Enerji Ajansı (IRENA), 2016 yılında dünyadaki elektrik üretiminin yüzde 2’sinin güneşten sağlandığını, 2030’da bunun yüzde 13’e çıkabileceğini söyledi. Bu gerçekleşirse, güneş enerjisi 14 yıl içinde dünyanın en önemli enerji kaynaklarından biri olacak.

2016 yılına ait Dünya Nükleer Endüstrisi Durum Raporu yayımlandı. Yeni nükleer santral yapımında Çin dışında fazla bir hareketliliğin olmadığı belirtilen raporun Fukuşima’yla ilgili bölümünde çarpıcı veriler yer aldı. Japon hükümeti verilerine göre kaza nedeniyle göç ettirilen nüfus Mayıs itibariyle 92 bin kişiyi geçiyor. 3 bin 400 kişinin zorunlu göç nedeniyle (sağlık durumlarının kötüleşmesi ve intihar nedeniyle) öldüğü, bunun da kayıtlara ‘deprem kaynaklı ölüm’ diye geçtiği belirtiliyor. Aynı raporda, Okayama Üniversitesi’nin yaptığı bir araştırmanın Fukuşima’da görülen çocukluk çağı tiroid kanseri vakasının Japonya ortalamasının 50 kat üzerinde olduğunu gösterdiği de yazıyor. Santral sahibi TEPCO şirketinin verdiği bilgilere göre kazanın maliyeti de şimdiden 133 milyar doları bulmuş.

Bern Üniversitesi’nde yapılan bir araştırma, erkek arılarının sinek ilaçları nedeniyle yüzde 40 sperm kaybına uğradığını söyledi. Arı nüfusunun azalması tüm besin zincirini etkileyeceği için bu konuda birçok araştırma yapılıyor. İsviçre’den gelen sonuçlar nedeni konusunda olası bir suçluya işaret ettiği için önemli.

Tüm bunlar olurken Çevre ve Şehircilik Bakanı Mehmet Özhaseki, ÇED (Çevresel Etki Değerlendirmesi) süreçlerinin hızlandırılacağını ve yatırımcıların önünün açılacağını söyledi. Özhaseki, bir firma herhangi bir proje için ÇED aldıktan sonra, 60 gün içinde itiraz davası açılmazsa yargı yolu kapanacak dedi. Ardından İzmir’de 9 proje için ÇED gerekli değildir kararı çıktı. Kimilerine göre bu kararlar OHAL ile bağlantılı. Bazıları daha da kötümser, OHAL bahanesiyle çıkarılacak Kanun Hükmünde Kararnameler ile şirketlerin önündeki pürüzlerin aşılması için uygun bir ortamın yaratılacağı kaygısını taşıyor.

Biz bu kaygılardan bağımsız, uyarımızı yapalım. Hiçbir kanun, doğa kanunlarından üstün değildir. Çünkü doğanın kanunları yaşamın sürmesi için var ve yaşama hakkı her türlü haktan üstündür. Yaşama hakkına zarar verecek her türlü müdahale, öyle bir olağanüstü hal yaratır ki, üç ay sonra siz bitti deseniz de bitmez. İklim krizinde görüldüğü gibi.

Dünyada olan biten ortada. Aklı başında herkes, elindeki imkan ve gücü yaşama sahip çıkmak için kullanıyor. OHAL, rant baronlarının, şirketlerin ve politikacıların kısa vadeli çıkarları için kullanılamayacağı gibi Türkiye’nin doğru tarafta yer almasına, geleceği görmesine engel olmamalı. Türkiye’nin çevre politikasını dünyayla uyumlu bir hale getirmesi şart. Değil üç ay, üç gün bekleyecek durumda değiliz.

"Bilirkişi"nin Akkuyu’da nükleere hayır demesi için 10 neden

Özgür Gürbüz/11 Temmuz 2016

Bugün Akkuyu için önemli bir gün. Daha önce iki kez Çevre ve Şehircilik Bakanlığı’ndan geri dönen Akkuyu Nükleer Santrali’nin ÇED (Çevre Etki Değerlendirme) raporu, binlerce itiraz dilekçesi hiçe sayılarak onaylanmıştı. Onaylanan ÇED’in iptali için birçok sivil toplum örgütü dava açtı. Şimdi de açılan dava kapsamında Akkuyu’da bilirkişi heyeti incelemelerde bulunuyor.

Bu ÇED raporuna ve projeye itiraz etmek için çok fazla neden var. Burada sadece 10 taneyle yetineceğim.

1.      Rüzgar, hidroelektrik, jeotermal gibi yerli kaynaklardan üretilen elektriği devlet daha ucuza (örneğin rüzgar için kilovatsaat (kWs) başına 7,3 sent) alırken, verilen alım garantisi yüzünden Rus nükleer santralinden daha pahalıya elektrik (kWs başına 12,5 sent) satın alınacak.

2.      Türkiye 60 yıl boyunca nükleer kaza riskiyle birlikte yaşayacak. Olası bir nükleer kazada Türkiye ekonomisi çökecek (Fukuşima’nın tahmini maliyeti 250-500 milyar dolar). Rusya ise birkaç milyar dolar tazminat ödeyip ülkesine dönecek.

3.      Doğalgazda bağımlı olduğumuz Rusya’ya elektrikte de bağımlı olunacak.

4.      Akkuyu’da üretilecek elektrik miktarının büyüklüğü ve doğalgazdaki aslan payı nedeniyle Rusya Türkiye’deki elektrik fiyatının belirleyicilerinden biri olacak.

5.      Orta ve düşük seviyedeki nükleer atıklar Akkuyu’da depolanacak. Yüzlerce yıl radyoaktif kalacak atıklar bize bırakılacak. Rusya’nın bu konuda sınırlı bir sorumluluğu olacak.

6.      Nükleer yakıttan, santralin sökümüne kadar, yaklaşık 100 yıl boyunca Rusya’ya bağımlı olunacak. Rusya ile olası bir anlaşmazlıkta, doğalgaz ve nükleer yakıt açığı belirecek. Suriye krizini herhalde herkes hatırlıyordur.

7.      Akkuyu Nükleer Güç Santralı’na (NGS) ait Çevresel Etki Değerlendirmesi (ÇED) raporlarında, sorumlu nükleer enerji mühendislerinin imzalarının taklit edildiği, raporların yatırımcı firma ve ÇED firması tarafından revize edildiği sırada hiçbir nükleer enerji mühendisi tarafından görülmediği anlaşıldı. Sahte imza skandalına rağmen, halkın güvenliğini bu kadar yakından ilgilendiren bir projenin ÇED raporu onaylanamaz.

8.      Elektrik talep tahminleri abartılı. TEİAŞ, 2013 tahmininde 2015 sonunda en düşük elektrik talebinin 278 milyar kWs olmasını bekliyordu. 2015 sonunda gerçekleşen ise sadece 263 milyar kWs. Bu neredeyse Akkuyu'da kurulmak istenen nükleer santralin üreteceği elektriğin yarısı kadar bir sapma demek. Abartılmış talep tahminlerine güvenerek nükleer gerekli diyenler Türkiye’yi yanıltıyor.

9.      Türkiye elektrik üretmek için nükleere muhtaç değil. Akkuyu’daki nükleer santral tam kapasite çalışırsa yılda 35 milyar kWs elektrik üreteceği belirtiliyor. Enerji Bakanlığı’nın da kabul ettiği güneş enerjisinden elektrik üretme potansiyeli yılda 380 milyar kWs. Bu potansiyelin 10’da birini değerlendirmek nükleer santrali gereksiz kılacak. Güneşin sürekli olmadığıyla ilgili söylenenler de genelde eski bilgilere dayanıyor. Yenilenebilir enerji kaynakları çok çeşitli. Güneş yokken rüzgar, rüzgar yokken biyokütle veya jeotermal kullanılabilir. Türkiye gibi çok seçeneğe sahip bir ülkede tek sorun planlama. Örneğin, güneş varken mevcut barajlarda depolanan su akşam saatlerinde kullanılarak güneşin açığı kapatılabilir. Akşam rüzgar esiyorsa, barajlar elektrik depolama görevine devam edebilir. Barajlar uygun değilse jeotermal ve biyokütle gibi depolanabilir kaynaklar devreye girebilir. Almanya gibi elektriğinin yüzde 33’ünden fazlasını yenilenebilir kaynaklardan üreten ülkeler bu uygulamalarla elektrik kesintisi yaşamadan hayatlarını devam ettiriyorlar. Bizde olmaz demek tamamen bilgisizliğe dayanıyor. Mesele sadece güneş de değil, Türkiye’nin şu andaki şartlarda ekonomik kabul edilen rüzgar potansiyeli de yılda 150-200 milyar kWs civarında. Akkuyu’ya ve Sinop’a gerek olmadığı ortada.

10.  Türkiye’nin enerji verimliliği ve tasarrufu potansiyeli değerlendirilirse nükleer santrallerin üreteceğinden fazla elektrik şebekeye verilir. 9. Kalkınma Planı’ndan: “Elektrik İşleri Etüt İdaresi (EİE) Genel Müdürlüğü tarafından yapılan çalışmalara göre sanayi, binalar ve ulaştırma sektörlerinde yapılacak verimlilik uygulamalarıyla hem genel enerji hem de elektrik tüketimlerinin yüzde 20-25 oranında düşürülmesi mümkün görülmektedir. Bunun elektrikteki karşılığı bugünkü tüketime bakarsak 60 milyar kWs’in üzerindedir. Kurulmak istenen iki nükleer santralden vazgeçip, mevcut elektrik enerjisini daha iyi kullansak yine elektriksiz kalmayız.

Hesap çok açık ve net. Bilirkişi heyetinin bu gerçekleri görmesi dileğiyle.