Nükleer tehlike Ortadoğu’yu sarıyor

Hiroşima ve Nagazaki’ye atılan nükleer bombaların üzerinden 75 yıl geçti. Nükleer santral ve silah tehlikesi, Ortadoğu’da başlayan nükleer yarışla kapımıza kadar dayandı. İran’dan sonra BAE de nükleer santral macerasına yelken açtı.

Özgür Gürbüz-BirGün/9 Ağustos 2020

Hiroşima-Japonya
75 yıl önce “atom bombası” kanlı yüzünü bir kez daha gösterdi ve Nagazaki’de 70 bin insanı öldürdü. Bağımsız araştırmalar Hiroşima’daki nükleer saldırının da 140 bin kişiyi öldürdüğünü söylüyor. ABD silahlı kuvvetlerine ait ilk tahminler bu rakamların neredeyse yarısıydı.

Aradan geçen 75 yıla ve Japonya’da yaşanan büyük trajediye rağmen dünya hâlâ nükleer silahlardan kurtulamadı. Belki de nükleer silahın yarattığı felaketi gözümüzün önüne getiremiyoruz. Beyrut’ta meydana gelen patlamanın yarattığı etkinin nükleer bombanın yanında devede kulak kalacağını söylemek belki bir işe yarar.

Nükleer silahtan elektriğe uzanan yol
Nükleer tehlikeyi atom veya hidrojen bombalarıyla sınırlamak büyük bir aymazlık olur. Dünyanın tanıklık ettiği Çernobil ve Fukuşima nükleer santrallarındaki kazalar, atom bombaları gibi yaşam için ciddi tehditler içeriyor. Nükleer silahlar ile nükleer santrallar arasındaki ilişkiyi de unutmamak gerek. ABD ve Fransa gibi birçok ülkenin elektrik üretmek gibi masum bir amacın arkasına sığınmış nükleer santral filosunun geçmişteki bir numaralı hedefinin nükleer silah üretmek olduğu biliniyor.

Nükleer silah elde etmenin bir yolu nükleer santrallardan çıkan atıklardan plütonyumu ayırmak. Diğeri ise nükleer yakıt üretmede kullanılan benzer yöntemlerle uranyumu zenginleştirmek. Doğal uranyum içindeki U-235 izotopu zenginleştirilirse bomba yapımının önü açılabilir. İran’ın yakıt zenginleştirme iddiasıyla başlattığı çabalar bu şüpheyle durdurulmuş, uluslararası baskı ve anlaşmayla sürecin önü kapatılmıştı. Devreye Rusya girdi ve İran’da kurduğu nükleer santrala yakıtını da kendi getirmeye başladı. Elbette atıkları da İran’a bırakmıyor. İran çok niyetli olmasa da plütonyum içeren nükleer atıkları Rusya’ya vermeyi kabul etti. Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı (UAEA) ve malum ülkeler süreci takip ediyor.

Akkuyu’da nükleer silaha giden yolun kontrolü Rusya’da 
Konu Rusya ve nükleer santrala gelmişken Türkiye’deki duruma da açıklık getirelim. Mersin’de kurulmaya çalışılan nükleer santral için Türkiye yakıt üretmeyecek. Zaten onu zenginleştirecek teknolojiye sahip değiliz ve uranyum yataklarımız da sınırlı. Rusya, kendi reaktörüne uygun yakıtı üretip santrala yükleyecek. Çıkan atığın içinde plütonyum olan bölümünü de aynı İran’da olduğu gibi alıp götürecek. Şeffaflık eksikliği nedeniyle resmi belgeleri görmesek de verilen demeçlerden (https://bit.ly/2DPznLC) bunu anlıyoruz. Süreç Rusya ile UAEA’nın kontrolünde olacak. Özetlersek, Rus tarafının yaptığı açıklamalara göre Türkiye’nin Akkuyu’da kurulacak nükleer santraldan silah yapımında kullanılacak maddelere erişimi olmayacak.

AKP ve MHP çaktırmadan kurulacak nükleer santralla nükleer güç olacağız masalını yayıp, seçmenlerinin aklı başında olmayanlardan destek almaya çalışsa da nükleer silah yapımı için açılmış bir yol yok. Zaten Türkiye 1980 yılında Nükleer Silahların Yayılmasını Önleme Anlaşması’na imza atmış ve silah yapmayacağını deklare etmiş bir ülke. O yüzden de NATO, AB ve DTÖ gibi onlarca örgütü karşısına almadan, ekonomik ve siyasi yaptırımlarla yüzleşmeyi göze almadan silah yapımı işine giremez. Hevesli hayalperestlerin bizim kadar dünyayla bağı olmayan İran’ın bile baskılar sonucunda nasıl geri adım attığını görmesi iyi olur.

Nükleer silah huzur getirmedi
Kaldı ki, nükleer silah sizi güçlü kılmaz ya da tehditleri ortadan kaldırmaz. Bir kör döğüşüne sürükler. Pakistan ve Hindistan bunun güncel birer örneğidir. Nükleer silahlar iki ülkeyi de daha güvenli hale getirmedi, çatışmaları veya silahlanmayı bitirmedi. Milyarlarca lira harcanan nükleer silahlar depolarda beklerken sınırlarda konvansiyonel silahlarla yapılan çatışmalar sürüyor. Sizin silaha sahip olmanız düşmanın da silahlanmasına yol açıyor. Delilik çağında risk artıyor.

Risk demişken Ortadoğu’daki gerilemeye dikkat çekmeden bu yazıyı bitirmeyelim. İran’ın yarım kalan nükleer reaktörünü bitiren Rusya’nın bölgede ateşlediği nükleer santral yarışı, Birleşik Arap Emirlikleri’nde faaliyete başlayan Barakah reaktörüyle bir başka evreye girdi. Herhangi bir Batı ülkesinin bitirmeyeceği İran’daki nükleer reaktörü tamamlayan ve yakıt sağlayan Rusya, bilerek ya da bilmeyerek Ortadoğu’da nükleer santrallerle başlayan yeni bir tehlikeyi de ateşlemiş oldu. İran’ın ardından Türkiye ve Mısır’a nükleer santral satma peşindeki Rusya’nın bu işten maddi anlamda kazançlı çıktığı ortada. Suudi Arabistan nükleer santral kurmak isteyen bir başka ülke. Ortadoğu’daki rekabet ve nükleer güç safsatası, nükleer santral satıcılarının ağızlarının suyunun akmasına neden oluyor.

Nükleer santrallar ise güvenlik riskini artırıyor. İran’ın nükleer santralı İsrail ve diğer düşmanları için bir hedef. Nükleer silahınız olmadan başka bir ülkeye nükleer bomba atmanın en kolay yolu onun santralını hedef almak. Terör grupları da emin olun bunun farkında ve Ortadoğu ve Türkiye’de IŞİD başta olmak üzere bu gibi grupların olmadığını söylemek mümkün değil.

*** 

Nükleer silahlar ve silahlardan kurtulma çabası

sipri.org

Dünyada 13 bin 400 adet nükleer silah olduğu tahmin ediliyor. 3 bin 720 tanesi faaliyetteki askeri birimlerin kullanımına hazır. Bunların bin 800’ü ise teyakkuz halinde bekletiliyor. Rusya (6375) ve ABD (5800) açık ara en çok silaha sahip ülkeler (tüm silahların yaklaşık yüzde 90’ı) ama onlar kadar diğer 7 ülke de tehlikeli. Birleşik Krallık (215), Fransa (290), İsrail (90), Pakistan (160), Hindistan (150), Çin (320) ve Kuzey Kore (30-40). İsrail, Pakistan, Hindistan ve Kuzey Kore dışında kalanlar, nükleer silaha sahip olduğu dünyaca kabul edilen beş ülke. Diğerlerinin ise aslında hiç nükleer silahı olmamalıydı. Yapılan anlaşmalar, koyulan kurallar nükleer silahlanmayı durduramıyor. Bu da çözümün sınırlamadan değil tamamen imhadan geçtiğinin bir kanıtı. Bende olsun ama sende olmasın demenin bugüne dek bir karşılığı olmadı.

2017 yılında BM’de imzaya açılan Nükleer Silahların Yasaklanması Antlaşması bu silahlardan kurtulma yolunda önemli bir adım. Antlaşmanın hayata geçmesi için BM üyesi en az 50 ülkenin onaylaması gerekiyor. Üç yılda 43 ülke bunu yaptı. 82 ülke ise imzaladı ama bunlardan 49’u onay sürecini tamamlamadı. Nükleer silah sahibi ülkeler ve Türkiye antlaşmayı imzalayanlar ve onaylayanlar arasında yok.

***
Nükleer silahlar dünyanın sonunu getirebilir

ABD ve Rusya’nın elinde 13 bin civarında nükleer silah var. Diğer ülkelerde 1200 tane daha. Tane tane saydığımız bu ölüm makinaları patlarsa, Pulitzer ödüllü yazar Richard Rhodes’un söylediği gibi söyleyelim, 66 milyon önce dünyaya çarpan ve dinozorlar dahil yaşamın yüzde 90’ını yok eden asteroidin yaptığını yapabilir. Bombayı yaratan insanın onu yok etmek için bundan daha iyi bir nedeni olabilir mi?

Rusya’daki salgın Türkiye’yi etkiler

Özgür Gürbüz-BirGün / 25 Mayıs 2020 

Salgının bayram sonrası bitmesini ve kısıtlamaların kaldırılmasını herkes istiyor ancak “istemek” bir aşı değil ve koronavirüsü yok etmiyor. Türkiye’de ticari kaygıların sağlığın önüne geçtiğine dair kuvvetli işaretler var. Park ve yeşil alanlara çıkmak yasaklanırken AVM’leri açmak, turizm bölgelerini hareketlendirmek serbest. Okullarda bir araya gelmek tehlikeli ama yüzlerce kişinin kaldığı otellerde tatil yapmak serbest. Bahis ve TV gelirleri açısından daha az öneme sahip voleybol ve basketbol ligleri iptal, futbol sezonuna ise devam… Ön koşulun sağlık olmadığı belli.

Sağlığın ikinci plana atılacağını düşündüren alanlardan biri de turizm. Ekonomik kriz nedeniyle turizm gelirlerine her zamankinden daha fazla ihtiyaç var, bunu biliyoruz. Kasa tamtakır, döviz değerli. 2019’da Türkiye’ye 51,7 milyon turist gelmiş, 34,5 milyar dolar turizm geliri elde edilmişti. Gelen turistlerin 6 milyonu yurt dışında yaşayan Türkiyeliler. Kalan 45 milyon yabancı turistin 7 milyondan fazlası ise Rus. O nedenle Rus turist güvenli mesafe kadar önemli.

Türsab Başkanı Firuz Bağlıkaya Rus turistlerin Temmuz sonu veya Ağustos başından itibaren gelmeye başlayacaklarını belirtiyor. Çok iyimser bir beklenti olabilir zira Rusya’daki koronavirüs salgını ciddiyetini koruyor. 344 bini geçen vaka sayısıyla Brezilya’nın hemen ardından dünyada en çok vaka görülen üçüncü ülke Rusya. Nüfusa göre bakıldığında en çok hastanın görüldüğü ABD’de her 200 kişiden biri virüse yakalanmışken, Rusya’da her 400 kişiden birinin testi pozitif. Günde 8-9 bin yeni hastanın tespit edildiği bir evredeler. Son üç gündür (21-22-23 Mayıs) de vaka sayısı artışta.

Bu durumda iki ülkenin turizm sektöründen yapılan Ağustos başı turizmin normale döneceği açıklamaları hem iyimser hem de tedirgin edici. Salgının bizden daha şiddetli yaşandığı bir ülkeden gelen turistleri Türkiye nasıl karşılayacak? Gelen turistlere test yapıp, 14 gün karantinaya mı alacak yoksa “I Love Turkey” yazılı maske hediye edip hoş geldiniz mi diyecek? Rusya ne yapacak o da önemli. Ülkesine dönen turistlere 14 gün tecrit uygulayacak mı? Uygularsa kaç kişi tatile gitmek ister ya da izin süresi nedeniyle gidebilir tüm bunlar yanıtını bilmediğimiz sorular. 

Akkuyu’da bağımsız denetim gerek
Rusya ile zaten halihazırda Mersin Akkuyu’da devam eden nükleer santral inşaatı nedeniyle bir ticari ilişki var. Burada çalışan işçilerin sağlık durumu hakkında güvenilir ve yeterli bilgi akışı yok. Yöreden aldığımız duyumlar, bazı işçilerin hâlâ bölgedeki pansiyonlarda karantinada olduğunu söylüyor. Şirket sürecin başında bir işçide virüs olduğunu açıklamıştı ama kaynağını söylemedi. Meşhur “filyasyon ekipleri” Akkuyu’ya uğramadı mı acaba? Buraya Rusya’dan gelip giden heyetler var mı, karantinaya alınıyorlar mı bilmiyoruz. Binlerce işçi bölge için ciddi bir salgın tehdidi yaratabilir ama bağımsız denetim yok. Türkiye’nin en büyük şantiyelerinden biri orada ama ticari ilişkiler nedeniyle gündemde değil. Akkuyu’daki örnek, turizmde de paranın sağlığın önüne geçebileceği kaygısını doğuruyor. Rusya ile yürütülen işlerdeki gizlilik de ayrıca korkutuyor.

Rusya’dan gelecek turistler veya iş insanları için sorduğumuz soruları Türkiye’ye en çok turist gönderen diğer ülkeler için de soralım. Rusya’yı turist sayısında Almanya, İngiltere ve İran izliyor. Bu ülkelerin hepsi bizimle birlikte dünyada en çok vaka görülen 10 ülke arasında yer alıyor. Turistlerin yarısından fazlası da iki şehre gidiyor, Antalya ve İstanbul, yoğunluk kaçınılmaz. Paraya ihtiyacımız olduğu ortada ama turistler nedeniyle salgın yeniden başlarsa, ikinci dalganın faturasını karşılayacak ekonomik gücümüz var mı? Çin’in salgını önlemek için ülkesinin sınırlarını nasıl kapattığını unuttuk mu? Hastalık riskini göze alacak kadar kötü durumda mı ekonomi?

Fark yaratan ülkeler

Özgür Gürbüz-BirGün/ 14 Mayıs 2020

Krizler yıkımları da beraberinde getirir. Salgınla birlikte çok ciddi bir sosyoekonomik krizle karşı karşıya kaldığımız ortada. Bazı ülkeler bu gibi durumlarda dibe çöker bazıları ise krizlerden çözüm üreterek çıkar. İlham vermesi dileğiyle krizlerden yaratıcı çözümlerle çıkmayı başaran ve sürüyü takip etmek yerine aksi yönde gitmekten korkmayan birkaç ülkeyi hatırlatmak istiyorum. Zor zamanlar, ülkelerin ne kadar iyi yönetildiğinin göstergesidir.

 

Adını çok duymadığımız bir ülke Bhutan. Himalayalarda, Hindistan ve Çin’in arasında yer alıyor. Ekonomik büyümeyi uzun yıllardır sosyal, kültürel ve çevresel değerlerin korunması koşuluyla yapılandıran bir anlayışa sahip. 1970’lerde ülkenin 4. kralının ortaya attığı “gayri safi milli mutluluk” kavramı, o gün bugündür Bhutanlılar için gayri safi hasılanın yerini almış. Dünyaya meydan okurcasına, daha çok tükettiğinizde bunu büyüme kabul eden ekonomik anlayışı esas almak yerine insanların refah ve mutluluğunu büyüme göstergesi kabul etmişler. Üç milyar dolara yaklaşan “küçük” ekonomisi tarım ve ormancılığa dayanıyor. Kişi başına düşen gelir Türkiye’den çok daha az ama eğitim ve sağlık tamamen ücretsiz. İlaçlar buna dahil. Çalışkan öğrenciler için üniversite eğitimini de devlet karşılıyor.

Ekonomisi Türkiye’deki birçok şirketten küçük olan Bhutan hızlıca zenginleşmek ya da birilerini zengin etmek için bütün ormanlarını kesme ya da madenlerini yabancı şirketlere satıp zenginleşmeye çalışmıyor. Ülkenin yüzde 72’si ormanlarla kaplı ve anayasaları bunun en az yüzde 60 olmasını zorunlu kılıyor. Köylülere odun yakmamaları için bedava elektrik veriyor, enerji tasarrufu yapan LED lambalar ve elektrikli araçlar için destek sunuyorlar. Yaban hayvanları birbirine bağlı koridorlarla ülkedeki her bölgeye ulaşabiliyor.

Bhutan belki de dünyada iklim krizine katkıda bulunmayan nadir ülkelerden biri. Ürettiği emisyonun çok daha fazlasını ormanları sayesinde telafi ediyor. Gelir adaletsizliğinde Bhutan’ın Türkiye’den daha iyi durumda olduğunu da (Gini katsayısına bakarak) söyleyebiliriz. Özetlersek, sürüden ayrılma cesareti Bhutan’ı bambaşka bir ülke yapıyor.

Krizden çözüm üretenlere de bir örnek verelim… 1970’li yıllarda petrol krizi dünyadaki her ülke gibi Danimarka’yı da vurdu. Enerjisinin yüzde 90’ınını petrolden karşılayan ülkede zorunlu enerji tasarrufu dönemi başladı. Gece elektrik kesintileri, yollarında otomobilsiz günler gören Danimarka, enerji dönüşümünü başlattı. Petrol krizi bitse de onlar enerji ihtiyacını güneş, rüzgar ve biyokütle gibi kaynaklardan sağlamaya karar verdi. Nükleer enerjiyi de Çernobil’den bir yıl önce mecliste aldıkları kararla bir kenara iten kuzeyliler, rüzgar başta olmak üzere dünyanın bu alanlardaki teknoloji devlerinden biri oldu. Bugün nihai enerji tüketiminin yüzde 35’ini, elektrik ihtiyacının ise yüzde 62’sini yenilenebilir enerji kaynaklarından sağlayan Danimarka’nın 2050 hedefi yüzde 100 yenilenebilir enerjiyle çalışan bir ülke.

Küçük ülkeler deyip küçümsemeyin. Danimarka ölçeğinde bir ilde benzer bir uygulama yapsak Türkiye’nin diğer illerine de yayılır. Bhutan’ın ekonomik modelini bir ilde başarıyla uygulasak kalan 80 ile yayılır ve birleşince Türkiye olur. Kaldı ki, nükleer santrallarının hepsini Fukuşima sonrası kapatma kararı alan Almanya gibi dev ekonomiler de var. Sorun örneğin büyük ya da küçük olması değil, ülkenin bir çizgisinin olması.

Almanya Federal Meclisi’nin olduğu binayı ele alalım. Çatısındaki güneş panelleriyle elektriğini üreten, ısıtma için toprak kaynaklı ısı pompaları kullanan bambaşka bir enerji mantığıyla inşa edilmiş örnek bir bina Bundestag. Son eklentiler 21 yıl önce yapıldı, yeni de değil. Türkiye’nin son 20 yılda yaptığı dev binalara, adliyelere, saraylara baktığınızda yeni ne görüyorsunuz? Yıl 2020, Cumhurbaşkanlığı için yapılan Beştepe’deki binanın çatısında elektrik üreten bir güneş paneli bile yok.

Dünyada fark yaratanların öne çıktığı bir çağdayız ve biz asırlar öncesini taklitle meşgulüz. Acı ama gerçek.

Virüsten sonra-3 (İstihdam)

Zaten kötü durumda olan Türkiye ekonomisi, ciddi bir krizle karşı karşıya. Türkiye’de resmi rakamlara göre yüzde 14’ü bulan işsizlik oranının koronavirüs salgınıyla birlikte yüzde 30’lara kadar çıkmasından endişe ediliyor. Peki, ne yapacağız?

Özgür Gürbüz-BirGün / 28 Nisan 2020

Birleşmiş Milletler’e göre dünyada çalışan nüfusun yüzde 81’inin işyerleri ya tamamen ya da kısmen kapandı. 3 milyardan fazla insandan bahsediyoruz. Salgının ne zaman sona ereceğini tam anlamıyla bilemiyoruz. Evinde oturan milyonların kaçının dönecek işi olacak o da belli değil. Türkiye’de de işsizlik oranının yüzde 14’lerden 30’lara çıkacağı tahmin ediliyor.

Virüs sonrası istihdamı öne çıkaracak radikal adımların atılması gerekecek. Türkiye’nin yürüttüğü dış politikanın da etkisiyle uluslararası doğrudan yatırımlar son dokuz yılın en düşük seviyesine gelmiş ve 5,6 milyar dolara gerilemişti. 2015’ten bu yana sürekli azalıyor. Para bulmak daha da zorlaşacak. Kendi yağımızla kavrulmak zorundayız ama yağın kalmadığını kriz sırasında iyice anladık.

İstihdam yaratan sektörlere öncelik
İşsizliği kronikleştirmeden yeni istihdam yaratmamız gerekiyor. Elimizdeki sınırlı kaynaklarla hem ihtiyaca yanıt vermek hem de istihdam yaratacak en iyi seçeneği bulmak zorundayız. İşe öncelikle aynı işi ya da ürünü daha çok istihdam yaratarak yapabileceğimiz avantajlı sektörleri seçerek başlayabiliriz. Bunlardan biri enerji.

Kömür, doğalgaz veya nükleer santral yerine yenilenebilir enerji sistemlerine yatırımları kaydırırsak hem enerji üretir hem de daha çok kişiye iş sağlarız. Uluslararası Çalışma Örgütü’nün bir araştırması, elektrik üretiminde güneş enerjisinin kömür ve doğalgaza göre 7 ila 11 kat fazla istihdam yarattığını gösteriyor. Rüzgar ve biyokütlenün de konvansiyonel kaynaklara kıyasla 3 kat fazla istihdam yaratma potansiyeli var. Daha iddialı rakamlara sahip çalışmalar da var ama bu bile Türkiye’nin enerji yatırımlarında artık istihdam yaratan bu sektörleri seçmesi gerektiğini gösteriyor. İktidarın nükleer ve kömür sevdası bu gerçekliği kaldırır mı göreceğiz.

Yarı zamanlı çalışma kritik değerde
İstihdam da ikinci adım yarı zamanlı iş fırsatları yaratmak olabilir. Önümüzdeki günlerde yeni iş olanaklarının sayısı azalacak. İşsiz kalanlara devletin ciddi bir güvence veremediğini de düşünürsek, iş paylaşmak kriz geçene kadar birçok eve ekmek girmesini sağlayabilir. Az ama hayatta tutabilir. Yardım paketleri gibi pansuman tedbirler sorunu çözmez. Uygun alanlarda yaratılan yeni işler bölüştürülebilir ve buna kamu öncülük edebilir. Yarı zamanlı veya esnek çalışma saatlerine sahip iş yaratmak kotalarla zorunlu hale getirilebilir.

Bazı sektörler ise stratejik önemi de düşünülerek teşvik edilmeli. Tarım bunlardan biri. Türkiye’nin ihtiyacını kendi olanaklarıyla karşılamasını sağlayacak köklü bir tarım reformu, kooperatiflerle desteklenirse istihdam yaratan ve üretimi hatırlatan önemli bir kaynağa dönüşebilir.

Verimlilik ve tasarruf ön plana çıkmalı
Verimlilik ve tasarruf da yeni iş yaratmak için gerekli kaynağı sağlayabilir. Saraylar, uçaklar, sonu gelmeyen korumalarla bu iş olmaz elbette; başka bir zihniyet, başka bir hükümet gerekiyor. Gerektiğinde teknolojinin yardımıyla hammadde israfı önlenecek, gerektiğinde de ciddi iş kaybı yaşanan imalat, perakende ve turizm gibi sektörlerde otomasyondan uzak durarak daha fazla kişiye iş sağlayacak yöntemler tercih edilecek.

Ulaşımda toplu taşımayla yakıt ve kaynak tasarrufu, binalarda yalıtımı teşvik edecek mevzuat, geri dönüşümü değerli kılacak depozito uygulaması gibi farklı alanlarda uygulanacak politikalar krizin yükünü hafifletebilir. Bütün bunları yaparken dezavantajlı gruplara istihdam fırsatlarında öncelik tanıyarak sosyal sorunları azaltabiliriz. Kriz önümüzde, onu büyütmek ya da değişime yeşil ışık yakarak zararı en aza indirmek elimizde.