Aşık Mahzuni Şerif'in anısına

Özgür Gürbüz

Aşık Mahzuni Şerif'in ölüm yıldönümü bugün. Mahzuni ilkelerinden taviz vermeyen bir aşıktı. Türkülerinde toplumun sorunlarını olanca açıklığıyla anlattığını görürdünüz. Sözünü kimseden sakınmazdı. "Amerika katil" demekten de, Karayalçın'a sitem etmekten de çekinmedi.

Bütün insanlık adına

Amerika katil katil

Hukuk yapar kendi teper

Amerika katil katil

Kanun yapar kendi teper

Amerika katil katil

Vietnam'ın suçu nedir?

Hür yaşamak ayıp mıdır?

Atom patlat ister kudur

Amerika katil katil

Sınıfsız bir okulun hayalını kurdu: "Uy tükensin de bitsin sınıf kavgası. Sınıfsız bir okul kurulmuyor ki".

Yoksulluk içinde geçen hayatı, çektiği işkenceler türkülerine söz oldu. Bir söyleşide 10 tırnağının da falaka nedeniyle düştüğünü söylemişti. Hapishanede geçirdiği günlerden geriye şu dizeler kaldı:

Hapishane içinde minderim kana battı

Yahu bu ne haldir öldüm yedi yıldır...

Gardiyan çekip gitti

Dağ gibi bağ gibi ömrüm benim ne çabuk söndü bitti.

Mahzuni Alevi-Bektaşi felsefesine hakim bir ozandı. Söylediği deyişler, inancını yansıttığı ezgiler bugün bile tüylerimi diken diken eder:

Eğri gönül ile namazlar kılan

Vallahi billahi yalan mi yalan

Cihat’lar deyip de doğru can alan

Nefsine bir fiske vurması yeter

Özüne bir fiske vurması yeter

Mahzuni Şerif’im sözü haşlama

Önünü bitirip sondan başlama

Ellerin çölünde şeytan taşlama

Ala gözlü pirim sürmesi yeter

Ala gözlü dostum sürmesi yeter

Mahzuni'nin her ölüm yıldönümünde içime bir hüzün çöker. Neredeyse dönemin tüm ozanlarını dinledim ama onu bir kere bile dinleyememiş, ezgilerine yansıttığı acısını bir kere bile paylaşamamış olmanın burukluğu var yüreğimde. 2014'te köyüne gidip, yaşadığı yerleri görmek benim için çok anlamlıydı. Bir gün köyü Berçenek'e (Afşin) yolunuz düşerse adına dikilen anıta bir karanfil bırakın. Ya da Hacıbektaş'taki mezarını ziyaret edin.

Elbet buluşacağız, o söyleyecek ben dinleyeceğim.

Kirli enerjiye teşvik dönemi başladı

Özgür Gürbüz-BirGün/12 Ağustos 2016

Afşin-Elbistan Termik Santrali Foto: O.Gurbuz

Enerji ve çevre konusu bir elmanın iki yarısı gibi. Enerjide yanlış işler yapılınca çevre sorunları da artıyor. Türkiye yıllardır enerjide yapılan yanlışların bedelini sağlığıyla, doğasının zarar görmesiyle ödüyor. Termik ve nükleer santral yatırımları, yanlış HES projeleri doğaya ve canlıların sağlığına çok zarar verdi, vermeye de devam ediyor. İşin kötüsü yanlış enerji politikaları yerini artık “felaket enerji politikalarına” bırakıyor. Son birkaç haftada felaket tablosu daha net görülmeye başladı.

Özür dilendi Akkuyu göründü

Çin ile nükleer enerji alanında işbirliğinin kapılarını açan mutabakat zaptı Haziran sonunda imzalandı ve dün TBMM’de kabul edildi. Yandaş medyada üçüncü nükleerin Çin’e verileceği şeklinde yorumlanan bu gelişme Türkiye’nin nükleer enerji batağına kendisini daha fazla sokacağının sinyallerini veriyor. Ben Çin’e açılan bu kapının, zor durumdaki Akkuyu ve Sinop projeleriyle de ilgili olabileceğini düşünüyorum. Uçak krizinden sonra Rusya, Akkuyu’daki hisselerinin yüzde 49’unu satışa çıkarmıştı. Yüzde 49 çünkü Türkiye ile Rusya arasındaki anlaşma gereği çoğunluk hisse hep Rusya’da kalmak zorunda. Erdoğan’ın Putin’den özür dilemesiyle proje yeniden gündeme geldi ama Rusya hem riski azaltmak hem de petrol ve doğalgaz gelirlerinin düşmesiyle zorlanan ekonomisine kaynak bulmak için satışta ısrar edebilir. Çinlilerin Ruslarla nükleer işbirliği var, Rus yapımı nükleer santraller 10 yıldır Çin’de çalışıyor ve yeni yapılanlar var. Bu hisselere Çin talip olabilir. Sinop’ta ise Çin-Japonya ortaklığı imkansız gibi. Japonya aradan çıkarsa Çin-Fransa gündeme gelebilir, benzer bir işbirliği İngiltere’de yapılmak istenen santral için var. Fransa’da para yok ama Çin’de var.

Bir ikinci seçenek de Rusya’nın yanına Cengiz İnşaat gibi hükümete yakın bir şirketi alarak projenin geleceğini sağlama almak istemesi olabilir. Bu ihtimal de kuvvetli çünkü nükleer santral için verilmiş bir alım garantisi de var. Akkuyu yapılırsa üretilen elektrik TETAŞ tarafından kilovatsaati 12,35 dolar sentten satın alınacak. İşi garantiye alma derdi olmasa kimse piyasa fiyatının yaklaşık üç kat üzerindeki bu alım garantisini başka birine bırakmak istemez. Rantı bölüştürmek üzerine bir anlaşma yapılmadıysa tabii. Üstelik, Akkuyu projesine stratejik yatırım statüsü verilmesi de gündemde. Gelsin vergi indirimleri, kredi destekleri…

Kömüre de alım garantisi

Yerli linyit kömürle çalışan ve özelleştirilen santrallerin sahipleri, elektrik piyasasındaki düşük fiyatlardan şikayetçiydi. İstedikleri kârı elde edemiyorlardı. Hükümete baskı yaptılar, Anayasa Mahkemesi’nin daha önce iptal etmesine rağmen, özelleştirilen termik santrallerin çevre mevzuatından muaf tutulmasını sağlayan maddeyi yeni Elektrik Piyasası Kanunu’na tekrar eklettirdiler. Şimdi bu santraller 2020’ye kadar diledikleri gibi çevreyi kirletebilecek. Bu yetmedi, dünyanın en kirli elektrik üretme yöntemine, kömürlü santrallere bir de alım garantisi getirildi. Bu santrallerden üretilen elektriği devlet kilovatsaat başına yaklaşık 6,2 dolar sentten (megavatsaati 185 TL) satın alacak. Bu rakam, elektrik talebinin en yüksek olduğu Ağustos ayı için bu yıl belirlenen baz yük kontrat fiyatlarından (5,4 dolar sent) daha yüksek. Kömürcüler, bütün yıl boyunca talebin yüksek olduğu yaz aylarındaki fiyattan elektrik satacak. Böyle özelleştirmeye herkes talip olur. Ne risk var ne de uyulması gereken bir çevre kuralı. İklim değişikliği, hava kirliliği zaten bizim sözlüklerde yok.

İthal kömür üçkağıtları

Serbest piyasa, özelleştirme diye diye başımızın etini yiyenlerin yarattığı enerji piyasası, kömüre, nükleere verilen alım garantileriyle doldu. İlk bakışta iyi gibi görünen ithal kömüre getirilen ek vergiyle, alavere ve dalavereye davetiye çıkarıldığının farkındalar mı acaba? Belki inanmayacaksınız ama Platts gibi enerji piyasasının en önemli kurumlarında bile, Türkiye’nin Kolombiya gibi ülkelerden gelecek ithal kömüre koyduğu ton başına 15 dolarlık ek verginin nasıl aşılabileceği üzerine tartışmalar yapılıyor. AB ve bazı ülkeler bu vergiden muaf tutuldukları için, Kolombiya’dan gelen kömürün Avrupa’da bir limana indirilmesi ve oradan yeniden Türkiye’ye gönderilmesinin yasal-ekonomik koşulları konuşuluyor. Hesaplar bu işlemin ton başı maliyetinin 10 dolar olduğunu göstermiş yani vergiden daha düşük. Kömüre karbon vergisi getiremeyenlerin, özelleştirilen yerli linyit santrali sahiplerinin çıkarları için getirdiği kurallar, Türkiye’yi bu tip ticari üçkağıtların hedefi mi yapacak acaba?

Kayıp-kaçak bedeli tüketiciye yıkıldı. Kimsenin izlemediği TRT’nin masrafı elektrik faturalarına yansıtıldı. Bütün dünya, çevreyi kirletmeyen, insanları astım ve kanser hastası yapmayan güneş, rüzgar gibi yenilenebilir enerji kaynaklarının önünü açıp, kömür ve nükleere engel çıkarırken biz tersini yapar olduk. Yenilenebilir enerji gelişsin, daha rahat kredi bulsun diye çıkarılan alım garantisi formülü, daha ucuz oldukları öne sürülen kömür ve nükleere uygulanmaya başladı. Sonuçta elektrik üretiminde aşağıdaki tablo oluştu.

Kaynak	Alım garantisi (kWs-USD dolar sent)
Nükleer Akkuyu	12,35
Nükleer Sinop	11,80
Yerli linyit	6,2
Rüzgar	7,3
Hidroelektrik	7,3
Jeotermal	10,5
Güneş	13,3
Biyokütle	13,3

  

Dünyada güneş enerjisinin fiyatının 8 sentlere kadar indiğini, Türkiye’de 5-6 sente elektrik üreten rüzgar santralleri olduğunu hatırlatalım. Yukarıdaki tabloda da açıkça görüldüğü gibi, çevreyi kirletmeyen, iklim değişikliğine yol açmayan bu kaynaklar, sosyal maliyetleri hesaba katmasanız bile ülkemizde nükleer ve kömür santralleriyle baş edebilecek ekonomik güçte. Temiz bir dünya ve gelecek için önümüzdeki tek engel ise siyasi irade ve rant hesapları. Bunu bilmenizde fayda var.

Sinop’ta nükleer kurmaya çalışan EÜAŞ’ın tarihi kazalarla dolu

Sinop’ta nükleer santral işine girmek isteyen EÜAŞ’ın termik santral sicili kazalarla dolu. BirGün tarafından kamuoyuna açıklanan kaza raporları, İstanbul’un göbeğindeki Ambarlı termik santralinde “ucuz atlatılan” bir kazadan da bahsediyor.

Özgür Gürbüz-BirGün/27 Nisan 2016

Sinop’ta kurulmak istenen nükleer santralin ortaklığına soyunan EÜAŞ’ın (Elektrik Üretim Anonim Şirketi) işlettiği termik santrallarda onlarca kaza olmuş. BirGün’ün ortaya çıkardığı EÜAŞ tarafından düzenlenen 2000-2006 yıllarına ait kaza raporları, kurumun termik santrallarında güvenlik kültürünün yetersizliğini ve kazalar nedeniyle yaşanan ekonomik kaybı ortaya koyuyor.

Sinop’ta Fransız ve Japon şirketlerle birlikte bir proje şirketi kurarak, yüzde 49 payla nükleer santral işine gireceği belirtilen EÜAŞ’ın kaza yapan santralları arasında Ambarlı, Hamitabat  Bursa, Kangal ve Afşin-Elbistan A gibi önemli termik santrallar da var.

İstanbul’un göbeğinde ‘ucuz atlatılan’ kaza

Bu kazalar arasında özellikle 13 Şubat 2004 tarihinde Ambarlı’daki Fuel-Oil Santralı’nda meydana gelen kaza öne çıkıyor. Santralin 4. Ünitesinde, tekrar kızdırılmış buharı orta basınç türbinine taşıyan boruların patlamasıyla meydana gelen kaza sonucunda türbin dairesi tamamen buharla kaplanmış. EÜAŞ’ın kaza raporuna, “Olayın meydana geldiği anda basınç ve sıcaklık değerlerinin çok düşük olması (125 °C, 14 bar. Normal işletme basıncı 36 bar, 540 °C) ve teçhizat yakınında herhangi bir kimsenin bulunmayışı olası can ve mal kaybını önlemiştir. Türbin dairesini tamamen buhar kaplamış ve böyle bir kaza çok ucuz atlatılmıştır” şeklinde aktarılan kaza, Türkiye’nin en büyük çevrim santrallarından birinde, İstanbul’un Avcılar ilçesinde meydana gelmiş. Kazanın tamiri süresince 276 milyon kilovatsaati bulan elektrik üretilememiş. Santralin kaza raporunda boruların patlamasının nedeni, “Malzemenin ömrünü tamamlaması” şeklinde kaydedilmiş. Bu da nükleer santral ortaklığına soyunan EÜAŞ’ın santrallarında kontrollerin yeterli bir şekilde yapılıp yapılmadığı sorusunu da akıllara getiriyor. Ambarlı santralında sık sık trafo yangınları meydana geldiği de raporlara yansımış.

Üç yıllık üretim kaybı

1120 MW gücüyle Sinop’ta kurulmak istenen nükleer reaktörlerden biri kadar güce sahip Hamitabat doğalgaz santralına ait kaza raporu ise bu kaza sonucu şirketin ve devletin uğradığı üretim kaybını ortaya koyuyor. Tarihi belirtilmeyen kaza C1 gaz türbininde, ısı plakalarında malzeme yorulması nedeniyle meydana geliyor. Raporda, “ısı plakalarından biri metal yorgunluğu sebebiyle yerinden çıkarak kanatlardan birine çarparak türbinin tümüyle hasarlanmasına neden olmuştur” deniyor. Kaza nedeniyle ilgili ünitede üç yıl boyunca üretim yapılamıyor.

Bir başka üretim kaybıyla sonuçlanan kaza ise kömürle çalışan Afşin Elbistan A Termik Santralı’nda, 2001 yılında meydana gelmiş. İkinci üniteye ait turbo jeneratöründe meydana gelen hidrojen kaçağının neden olduğu kaza 290 bin avroya tamir edilmiş ve o ünitenin bir yıl kapalı kalmasına neden olmuş. Çalışsa 823 milyon kilovatsaat üretecek ünitede ciddi bir üretim kaybı yaşanmış.

Seyitömer kaza rekortmeni

Yerli linyit kömürüyle çalışan Seyitömer Termik Santrali’nin elimize geçen kaza raporları ise santralın 2000’li yıllardan başlayarak sık sık kaza yaptığını gösteriyor. 23 Mayıs 2000 yılında üçüncü ünitedeki jeneratör arızası nedeniyle 5 ay çalışmayan birim, 18 Ekim 2002 tarihinde ise türbin yatak arızası nedeniyle üç ay daha devre dışı kalmış. Santralın bir numaralı ünitesinde 9 Ağustos 2003 tarihinde meydana gelen kaza ise yaklaşık iki yıl sonra, 20 Mayıs 2005 tarihinde onarılabilmiş. 2 milyon avro harcanan tamirat boyunca santral 2 milyar kilovatsaatlik üretim kaybı yaşamış. Bu ünite tamir edildikten beş ay sonra, kaza yapma sırası tekrar üçüncü üniteye geçmiş. 26 Ekim 2005 tarihinde tekrar devre dışı kalan ünite bir ay içinde tamir edilmiş.

Tasarım hatası

1432 MW’lık kurulu gücüyle yine Türkiye’nin en büyük santralları arasında yer alan Bursa Doğalgaz Çevrim Kombine Santralı’nın kaza raporlarında, kazaların nedenlerini belirtirken, tasarım ve imalat hatası gibi açıklamalar yazılması dikkat çekiyor. Bursa’da en büyük üretim kaybı 6 Kasım 2002 yılındaki gaz türbini arızasından sonra yaşanmış. Yedi ay boyunca ilgili bölümde üretim yapılamamış ve 1 milyar 761 milyon kilovatsaatlik üretim kaybı yaşanmış.

Nükleer santral gibi dünyanın en riskli endüstriyel işine girmek için kolları sıvayan ve hukuki baskılardan kaçmak için Jersey Adaları’nda şirket kurmaya hazırlanan EÜAŞ’ın kaza geçmişi, nükleer enerjiye olumlu bakanları bile endişelendireceğe benziyor.

***
Ambarlı Santralı’nda kaza geliyorum demiş

Ambarlı’da, raporlara, “ucuz atlatılmıştır” şeklinde geçen kazanın kaynağı olan borularla ilgili daha önce de sorun yaşandığı kaza raporunda belirtilmiş. 100 bin çalışma saatinden sonar borularda meydana gelen çatlaklar tespit edilmiş ve Almanya’nın TÜV firmasıyla FKM laboratuvarı bir ön çalışma yapmış. 1984 yılında sorunlu parçaların değişimi yapılmış ve her yıl kontrolü önerilmiş. Raporda belirtildiğine göre 2002 yılının sonunda Teknik Kontrol ve Laboratuvar İşletme Müdürlüğü ile görüşülerek kızdırıcı hattındaki arızalı bölümlerin kaynak dikişleri kontrolü ve mikroyapı incelemesi ile ömür tespiti yapılması istenmiş. Kaza ise 2004 yılında olmuş. 

EÜAŞ Sinop’ta yargıdan kaçmak mı istiyor?

Sinop’ta nükleer santral için Fransa ve Japonya’dan gelen şirketlerle ortaklık kurmaya hazırlanan EÜAŞ, ortaklığa Jersey Adaları’nda kuracağı bir şirketle katılacağını açıkladı. EÜAŞ Yönetim Kurulu Başkanı Halil Alış, vergi kaçakçılığı iddialarıyla gündeme gelen Jersey Adaları’nı tercih edişlerini 2015 yılında yaptığı bir açıklamada, “Biz bir ihale yaptığımızda o ihaleyi 10 yılda sonlandıramıyoruz. Kazanamayan mutlaka şikayet ediyor kazananı. Veyahut da bizi şikayet ediyor. Jersey Adaları'nda kuracağımız şirketle bundan kurtuluyoruz” sözleriyle açıklamıştı.

Afşin’de umut kül altında

Özgür Gürbüz-Al Jazeera Dergi / 2014* 

Burçin ve Emre Akbulut yedi ay önce evlenmiş. Maraş’ın Çoğulhan beldesinde yaşıyorlar. Komşuları Türkiye’nin en büyük iki termik santrali. Evleri santrallerin bacalarının altında. Başlarını kaldırdıklarında koca bir beton yığınıyla göz göze geliyorlar. Külü ve tozuyla iç içeler.

Burçin Çoğulhan’ı bırakıp, evlenmeden önce yaşadığı Ankara’ya dönmek istiyor. “Eşimi bırakmam ama burada da yaşanmaz” diyor. Emre eşinin kendisini terk etmesinden korkuyor, “800 lirayla nereye gideceğim ben?” diye soruyor. “Doğma büyüme buralıyım” diyen Emre Akbulut, işini sorduğumuzda “Taşeronda çalışıyorum, bu külde, yine pislikte” diye yanıtlıyor.

Kaldıkları ‘site’ 30 yıl önce faaliyete geçen Afşin Elbistan A santralinin çalışanları için yapılmış ama bugün birçoğu boş. Sıvaları dökülmüş binalar, adeta yıkılmayı bekliyor. İyi para kazananlar Çoğulhan’ı terk edip Elbistan veya Afşin’e taşınmış. Santralin hemen karşısında oturmak isteyen yok. Akbulut ailesinin tüm geliri Emre’nin aldığı asgari ücret, o yüzden de burada oturmaktan başka çareleri yok. Emre, santralin kapatılabileceğine inanmıyor, tek isteği “külün gelmediği bir yere” göçmek. Burçin bize balkonunu gösteriyor, her gün yıkıyorum ama simsiyah diyor. Bir de ‘gazdan’ şikayetçiler, “Silikon da çeksek yatak odasına kadar giriyor” diyor Burçin.

Santralden uzaklaştıkça gürültü ve arada bir yüreğimizi hoplatan uğultu duyulmuyor. Dertler ise mesafeye direniyor. Cafer Aydoğan, Berçenekli köyünde yaşıyor. “Dumanını biz yiyok, parasını el alıyor” diyor, köylerinden santralde çalışan sadece bir kişi olduğunu söylüyor.

Köyde kalanlar ya terk edilmişliği yaşıyor ya da, çoğunluğu, köyü terk edip gidiyor. Aydoğan, santralin tarıma etkisi oluyor dese de kendilerini kuvvetli esen poyrazdan dolayı şanslı kabul ediyor. “Üç çocuğum var İstanbul’da çalışıyor. İşe alsalar onları getiririm. Burada iki kişi birbirimizin gözüne bakıyoruz, burada 15 kişiydik” diyor. Aşık Mahzuni Şerif’in köyünde ona nazire yaparcasına, Karacaoğlan’ın dizeleriyle anlatıyor durumu, “Bir ayrılık bir ölüm” gibi diyor. Aydoğan’ın unuttuğu ‘yoksulluk’ ise zaten herkesin dilinde. Eşi Edibe Aydoğan’la kısa bir süre önce evlenmişler. Edibe Aydoğan Hataylı ve başka bir yerde yaşamak istiyor. “Sağlıkçı yok, bakkal yok, şehre servis yok. Bir iğneye Afşin’e, Elbistan’a gidiyorum. Bir şey kurutamıyorum hep bacanın külü” diyor. Santralin yakınında yaşayan herkes gibi onlar da unutulduklarını düşünüyor.

Unutulmuşluk sadece köylerde değil, santralin içinde de, tenha koridorlarda, eskimiş yapıda kendini hissettiriyor. Afşin Elbistan A termik Santrali İşletme Müdürü Faik Sağlam’ın odasına yaklaşınca sessizliği bir türkü bozuyor. Sağlam’ın üstü boş masasındaki dizüstünden geliyor müzik. Notalar, 1984’te faaliyete geçen santralden daha eski.

Afşin A da aynı B gibi kamuya ait. Santralleri Elektrik Üretim A.Ş. (EÜAŞ) işletiyor. EÜAŞ, bu yaz Afşin’deki iki santralin sekiz ünitesinden beşinin çalışmasını istiyor. Kuraklığın vurduğu barajların açığını kömür kapatacak. A santralini ziyaret ettiğimiz sırada dört üniteli santralin tek ünitesi devredeydi. Sağlam, bir ünitenin ertesi gün devreye gireceğini söylemişti, öyle de oldu. Hedef yaza kadar üçü A’dan ikisi B’den beş üniteyi devreye sokmak diyen Sağlam, “Özelleştirme ve diğer yatırımların bir miktar gecikmesi nedeniyle çevre konusunda biraz dezavantajlarımız var. Günübirlik olarak veya belirli programlarla bunları gideriyoruz. Şu anda çok da fazla, çevreyi olumsuz anlamda etkileyecek bir şeyimiz söz konusu değil” diyor. Aslında denklem basit. Ne kadar çok ünite devreye girerse çevre o kadar çok kirleniyor çünkü A santralinde desülfürizasyon ünitesi yok. Baca gazı arıtma tesisleri de denen bu filtreler kükürt ve azotoksitleri tutmaya yarıyor. Tutulmazsa “asit yağmurlarıyla” karşılaşmak olası. Bölgede kuruyan bağlar, verim kaybı için ödenen tazminatlar var.

“Tazminatların toplam tutarını hukukçular bilir” diyen Sağlam, son yıllarda santrallerin eskiden olduğu gibi çevreye anormal derecede zarar verdiğini söyleyemeyiz diyor. Santraldeki üniteler, sistem ve türbinlerin yaşlı olması nedeniyle 340 megavat (MW) değil 250 MW’lık bir yük seçimiyle çalıştırılıyor. Böylece sık sık arıza yapan santralin daha uzun süre çalışması sağlanıyor. 2009’da 4. ünite, 2010’da ise 3. ünitede büyük arızalar çıkmıştı. İşletmeciler için santralin yaşı kadar kömürün düşük kalitede olması da dert. Tasarım yapılırken linyit kömürünün 950 ile1600 kalori değerinde olacağı hesaplanmış. Sağlam, “Biz en iyi şartlarda ortalama 1050 ile çalışıyoruz. Sahada 1600 kalori kömür yok” diyor.

Kömür kaliteli olsa da dert bitmiyor. Dört ünite çalışırsa santral günde 60 bin ton kömür yakıyor.

Bunun yüzde 20-30’u küle dönüşüyor. Elektromanyetik filtreler de külü tutuyor. Tutulan kül ise kömür çıkarılan sahalara boşaltılıyor. Uçmasın diye üstü toprakla örtülüyor bazen de saha ağaçlandırılıyor. Faik Sağlam’a göre A santralinin çevreye bıraktığı kül parçacık oranı 3 ila 400 miligram arasında. Yönetmeliklerdeki sınır değer 100mg. 30 yıllık bir santral için bu değerlerin iyi olduğunu söyleyen Sağlam, kamunun artık bu tip bir santrale müsaade etmediğini,  özelleştirme kapsamındaki santralin yeni sahiplerinin gerekli tesisleri yapmak zorunda kalacağına dikkat çekiyor. 

İçerden gördüğümüz ve bilgi aldığımız santrali bir de yukarıdan görmek için 110 metre yukarı çıkıyoru
z. Asansörler ve merdivenler haliyle tuz ve kum dolu, santral eski. Bir saati bulan gezi sırasında vardiyalı çalışan 1000 işçiden belki sadece 10’uyla karşılaşıyoruz. Bu rakamın 400 kadarı taşeron. Santralin çatısından kömür sahalarını ve 2011’de meydana gelen göçüğün olduğu Çöllolar Havzası’nı görebiliyoruz. Kazada 11 kişi ölmüş, dokuz işçinin cesetlerine ise aradan geçen üç yıla rağmen ulaşılamamıştı. Hukuki süreç sürdüğü için havzada kömür üretimi de durdu. İki santral de artık Kışlaköy kömür sahasından gelen kömürle çalışıyor.

Santrali dolaşırken bize eşlik eden Müdür Yardımcısı Muhammet Olgun, kükürt oranının düşüklüğü nedeniyle desülfürizasyon ünitesinin gerekli olmadığını ancak elektromanyetik filtrelerin rehabilite edilmesi gerektiğini söylüyor. Soğutma suyu nedeniyle çiftçilerin kuyu sularında azalma olduğu iddialarını ise gerçekçi bulmuyor. Olgun, “Deşarj ettiğimiz noktada biraz sıkıntı olabilir. Ankara genel müdürlük arıtma için bir çalışma yapıyor” diyor.  

Su meselesi külden daha tartışmalı bir konu. TÜBİTAK MAM Çevre Enstitüsü tarafından hazırlanan Ceyhan Havzası ile ilgili raporda termik santral soğutma suyu için nehirden su çekilmesi bölgedeki olumsuz faaliyetler arasında sıralanmış. Raporun 195. sayfasında da, “Elbistan Termik Santrali Kahramanmaraş bölgesinde ciddi bir kirletici kaynaktır. Santralin çevresindeki tarım arazilerinde yoğun şekilde şeker pancarı yetiştiriciliği yapılmakta, tesisten çıkan atık sular uygun şekilde arıtılmadan tarım arazilerinin sulanması amacıyla kullanılmaktadır. Santralden kaynaklanan emisyonlar sebebiyle bölgede hava kirliliğinin de var olduğu gözlenmiştir” açıklamasıyla santrallerin etkileri detaylandırılmış. Çomludüz Köyü eski muhtarı İsmail Kurt raporu görmemiş olabilir ama aynı fikirde: “Yeraltı sularını da çektiler. 8-10 metrede kuyulardan içme suyu alıyorduk şimdi 50-60 metreden su çıkıyor”.

İsmail Kurt’u Çomludüz’deki köy odasında bulduk. Görmüş geçirmiş derler ya, öyle biri. 10 çocuk ve 65 yıl var hayatında.

Kurt, bahçedeki masada, sonradan kalabalık bir grubun dahil olduğu sohbetimizde kelimeleri seçerek kullanıyor. Ona göre bölgedeki her 10 kişiden dokuzu hasta, Çoğulhan’da ise onu. Kendisi de kalp ve damar hastası, “Kirlilik geldiği zaman nefes alamıyorum” diye söze başlıyor. Kurt’un şikayetleri ortak ama termik santralle mücadelesi hayli eskilere uzanıyor. 1970’lerin ortalarında santral için arazileri istimlak ediliyor. 20 dönüm tarlası 700 TL karşılığında istimlak ediliyor. “O zaman ben muhtardım, 20 dönüm tarlamız vardı, bir inek parası alamadım” diyor.

Üzüm bağlarının hepsi kurumuş, artık arpa, buğday, mercimek ve nohut ekiyorlar. Kalan araziler verimsiz hale geldi, zarar gördü diye yakınan Kurt, “Bundan 2-3 sene önce biz bunları mahkemeye verdik. Analiz yaptılar bazı arazilerde yüzde 50-60 verim kaybı çıktı. Devlet kabul etmedi. Daha sonra bir analiz daha yaptılar verim kaybını yüzde 5-10’a düşürdüler. Bize az para ödemek için. Üç yıl önce bazılarını ödediler bazılarını ödemediler. Ben 200 dönüme, 30-40 bin lira civarı bir para aldım. 200 bine 10 bin alan da oldu, 7 bin alan da. Benimki yüksek gibiydi. Avukatlar artık devlet verim kaybını ödemiyor diyor” ve durumdan şikayet ediyor.

Elbistan’da termik santral şikayetleri üç gruba ayrılıyor. Termik santrallerin kapatılmasını isteyenler, kapatmazlarsa bize iş veya tazminat versin diyenler ve yeni santraller yapılacaksa göç etmek isteyenler. Tekin Temiz Kaşanlı’da market sahibi. “Biz bunu kaldırmaktan yanayız, hiç olmasın” diyerek safını belli ediyor. 400 haneli köyde 400 kişi yaşıyor. Herkes göç etmiş. “En büyük şikayetimiz hava kirliliği. Bu köyün geçimi yüzde 80 bağcılık üzerineydi, hepsi kurudu. Tepki göstersem bile tekim, genelde birlik yok. Bize bir getirisi yok, elektriğinden faydalanıyoruz ama burada çalışan yok. Doğa desen yok, hava desen yok; su desen yok!” Temiz’in termik santral özeti böyle. O sırada markete giren Ali Tabak, Temiz’in bıraktığı yerden devam ediyor: “Sadece tozundan faydalanıyoruz. İş verseler çalışırım. Şikayetimiz şudur, eğer santral kuruluyorsa başta buranın adamı alınmalıdır. Kirliliğine karşıyız ama yapılıyor. Sözümüz para etmiyor, ne kadar söylesek boş”.

Çaresizlik ön plana çıksa da köylülerin sözlerinin karşı tarafa ulaştığı ortada. Afşin Elbistan B santrali İşletme Müdürü Mustafa Has şikayetlerden haberdar. Santral A’ya göre çok yeni, 8 yıllık bir santral. Buna rağmen arızalar onun da belini bükmüş. Şubat 2013’te çıkan yangın ve jeneratör problemleri nedeniyle iki ünite çalışmıyor. Mayıs ortasından itibaren kalan iki ünitenin birlike üretim yapması planlanıyor. Mustafa Has, Çöllolar sahasından kömür gelmediği için üretimin daha çok çıkarılacak kömür miktarına bağlı olduğunu söylüyor. 2013 yılında aynı A santrali gibi 2 milyar kilovatsaatin üzerinde elektrik üretimi yapılmış. İki santralin üretimi neredeyse ülke üretiminin yüzde 2’sine denk düşüyor. 

Çevreyle ilgili sorularımızı sorduğumuzda Has duraksamadan yanıt veriyor. “Bizde desülfürizasyon ünitesi var. Çalışmasında herhangi bir problem yok” diye söze başlıyor ama B santrali de problemsiz değil; kül burada da sorun. Has problemi şöyle açıklıyor: “Baca gazı arıtma tesisi 1. ünitede hemen hemen her zaman devrede ama 4. ünitede zaman zaman devrede olmuyor. Toz oranının (kül) yüksek oluşu. Aynı kömür ama 1. ünite ile 4. ünitenin kül silosu dediğimiz, küllerini attığı ortak bir depo var. Buraya 4. ünitenin uzaklığı 471 metre, 1. ünitenin uzaklığı 150 metre. 1. ünite de hiçbir problem yok, yakın mesafede olduğu için. Diğer ünitede külün içerisinde kum olduğu için bunu uzaklaştırmada zorlanıyoruz. Bu nedenle 4. ünitede baca gazı arıtma tesisini devreye almadığımız durumlar oluyor”

Mustafa Has, kül sorununun Çöllolar’dan gelecek kaliteli kömürle aşılacağına inanıyor. Aşılacak ama olayın bir de kömür boyutu var. Afşin Elbistan Linyitleri’nin (AEL) yıllık üretim projeksiyonu 10 milyon ton. Dört ünite çalışsa 18,5 milyon ton kömür gerekiyor. İki santralde hâlihazırda sekiz ünite var. Has, “AEL bazen taban kömürü dediğimiz silisyumu (kumu) fazla olan kömüre girebiliyor. Normalde bunların madencilikte ayıklanması gerekir. Miktar anlamında çok düşük üreten AEL o lükse sahip değil, her şeyi kazıp gönderiyorlar. Kum, kömürün içerisinde fazlaca bulunduğu zaman kül olarak atamıyoruz. Her şey kalori değil. Kaloriye bakıyorsunuz 1100-1150, ama külünü atamıyorsunuz. Düşük kapasitelerimizin nedenlerinden biri de bu” açıklamasıyla kömür sorunun bir başka boyutunu dile getiriyor.

Mustafa Has’a göre baca gazı arıtma sorunu çözüldüğünde B santralinin sorunları da bitecek. “Bizim santralimiz 7-8 yıllık yeni bir santral. Elektromanyetik filtrelerde bir sıkıntı yok. Katı partikül anlamında doğaya emisyon atmıyoruz. Çevre İl Müdürlüğü’nden haberli habersiz denetimlere uğruyoruz” diyen Has, santralin çevreye etkileri olsa da abartıldığı kadar olduğunu düşünmüyor.

Has hava kirliliğinin asıl kaynağının santraller değil ısınma amaçlı yakılan kömürler olduğunu öne sürüyor. Bölgenin dağlarla çevrili olması da sorunu körüklüyor, çözümün ısınmada doğalgaza geçmek olduğunu söyleyen Has, “Yaptığımız işin çok masum olduğu iddiasında da bulunmuyoruz, mutlaka doğanın dengesini değiştiriyoruz. Atmosfer ısınıyor ama Türkiye’nin büyüme hızı, enerji ihtiyacı ve dışa bağımlılığı da ortada. Düşünün, elektriği yüzde 50 oranında doğalgazdan temin ediyorsunuz ve bu kaynak sizde mevcut değil. Rusya ve İran’dan alıyorsunuz bu komşularla ilişkilerimiz ortada. Yerli kaynaklara yönelmeli, bunu yaparken çevre hassasiyetine uyulması gerekiyor. Her şey enerji her şey para değil, sağlık da önemli. İnşallah optimum çözümler üretilir. Bizim işimiz elektrik üretmek, çevre bizi ilgilendirmez de demiyoruz” diyor.

Afşin Elbistan Türkiye’nin en büyük linyit yatağına sahip. Birleşik Arap Emirlikleri ile yapılan anlaşma iptal olsa da hükümetin buraya 8 bin megavat gücünde yeni santraller kurma isteği sürüyor. Mevcut santrallerin de özelleştirme süreci sürüyor. Köylerde , “yeni santraller yapılacaksa bize yer göstersinler gidelim” diyen çok insanla karşılaştık. Kiminin umudu iş, kiminin ki sağlık. Umutlar tükenmemiş ama üzerlerinde koca bir kül tabakası var.

Görüşler:

Emre Akbulut / Çoğulhan

Burada yaşıyoruz ama buranın ekmeğini yabancılar yiyor, özellikle doğudan, Siirt’ten gelenler. En azından kamuda çalışmayı istiyoruz. Dört yıllık üniversite mezunuyum, taşeronda çalışıyorum 800 TL’ye. Tıbbi cihaz okudum. Hastanede çalıştım ama özeldeydim. Orada da geçinemedim, buraya geldim. Kül almayan yerlere, Elbistan tarafına göçmeyi istiyoruz. Buraları kaldırsınlar bize bir yer göstersinler. Maaşımız yüksek olsa biz başka yere de gideriz. Çiftçilik de öldü, kül yağa yağa ürün de alınamıyor. Taşeronda çalışabilmek için de tazminatını vermek zorundasın. 10 milyar senede imza atıyorsun. Senet onlarda, işte böyle yaşıyoruz. Mecbur. Yetkililer bir yer göstersin. Yeter artık!

Edibe Aydoğan / Berçenek

Rüzgâr bu tarafa vurduğunda külleri sana göstereyim de gör. Gömlekleri siyah siyah topluyorum, bir daha makinaya atıyorum. Bir şey kurutamıyorum hep bacanın külü. İnsanın sağlığı olmazsa yaşayabilir mi? Balkonları iki gün yıkamazsak simsiyah su akıyor. Erkekler sabah gidiyor akşam geliyor.

Nercüvan Yıldız / Berçenek

Külden şikayetçiyiz. Okul yok, servis yok. Bakmıyorlar bizim köyümüze. Akciğerde enfeksiyonluyum. Daha bir teşhis koyamadılar, boğazımdan rahatsızız. Dört çocuğum var, burada kimse yok, bir Allah bir de ben. Kim geliyor ki, kime şikayet edek. İlk siz geldiniz.

İsmail Kurt / Çomludüz Köyü eski muhtarı

Bağ ve bahçeleri kuruttu. Üzüm bağları kurudu, cevizler kurudu. Burada meyve sebze yetişmesi mümkün değil. Domatesi yetiştiriyorsun, poyraz gelmediği zaman üstü kömür tozu. Kışın belli olur, kar yağsın üstü senin pantolon gibi (siyah) olur. Santrallerin açılmasını istemiyoruz hiç istemiyoruz. Bizim isteğimizi kabul edeceklerse var olanları da kapatsınlar. Bunların hiç kimseye faydası yok, devlete de yok, bakma… Bunun sıkıntısını en çok çekenler ev hanımları. Çamaşırları dışarı seremiyorlar, sererlerse eskisinden daha kirleniyor.

Zeynep Sali / Tatlar

Köyün çıkışında bir bağım vardı şimdi bir şey kaldıramıyorum. Keşfe geldiler. Senin bağın termiğe geliyor, ötekiler gelmiyor dediler. Onlar kendileri geldi bağ kurudu diye. Fotoğrafını çektiler, benim de fotoğrafımı aldılar. İsmimi sormadılar. Çocuklar İstanbul’da. Bağın tazminatını versinler, bana bir yardımda bulunsunlar. Hepsi 4 dönüm 400 metre. Güzde geldiler. Kocam öldü. Sekiz çocuğum var, dördünü ben evlendirdim, dördünü babası. Hiç birinin bir zanaatı yok. 

*** 

Türkiye’nin seragazı emisyonları (CO2 eşdeğeri) hızla artıyor

Bağımsız iklim ve enerji danışmanı Önder Algedik, Türkiye’nin seragazı emisyonlarındaki artışı, ekonomide fosil yakıt merkezli bir modelin temel alınmasına bağlıyor. Türkiye’nin bugün yapacağı her yeni termik santral önümüzdeki 40 yıllık iklim politikalarını ve emisyon miktarlarını belirliyor. Böyle gitmesi durumunda, Türkiye’de kişi başına düşen emisyon miktarı AB ortalamasını 2020’den önce yakalayacak. Şu anda Türkiye’de kişi başına düşen emisyon miktarı yılda 5,9 ton. Avrupa’da ise bu rakam 10 ton civarında ve 2020 hedefleriyle daha da düşecek. 

* Bu yazı Al Jazeera dergisinde, internette editoryal değişikliklerden geçtikten sonra yayımlandı. Buradaki metin ilk kaleme aldığım halidir. Yayımlanmış olandan biraz daha farklıdır.

Termik santralin gerçek maliyeti

Özgür Gürbüz-BirGün/21 Nisan 2013 

Türkiye zararlı yatırımlarla karşı karşıya. Yine ne işler çeviriyorsun Özgür dediğinizi duyuyorum. Soruyorsunuz, “Yatırımın zararlısı olur mu” diye. Olur. Törenle temeli atılır, inşallah-maşallahla açılır, Fatiha’yla alır götürür. Termik santral yatırımları tam da bu türden, götürüsü getirisinden bin kat fazla. İzin verin, bu “zararı” rakamlarla anlatayım.

Avrupa Çevre Ajansı’nın 2011 yılında hava kirliliğiyle ilgili bir raporu yayımlandı. “Endüstriyel Tesislerden Kaynaklanan Hava Kirliliğinin Maliyetini Açıklamak” adlı çalışmada hava kirliliğine neden olan gazların yol açtığı maddi zarar hesaplandı. Çalışmanın sonunda da havayı en fazla kirleten 622 endüstriyel tesis açıklandı. İlk 22’de sadece termik santraller var. İlk 100’de de sonuç benzer. En çok kirleten 100 endüstriyel tesisten 82 tanesi termik santral. Kalan 18 tanesi ise demir-çelik ve rafinerilerden oluşuyor. Listedeki santrallerin çoğu kömürle çalışıyor.

Hesaplamada ağır metaller, partikül maddeler (PM10), kükürt oksitler, azot oksitler ve karbondioksit gibi hava kalitesini etkileyen belli başlı kirleticiler esas alınıyor. Avrupa Birliği’nde endüstriyel işletmeler, Türkiye’nin imzalamayı ısrarla reddettiği Aarhus Konvansiyonu’ndan gelen baskıyla ne kadar kirlettiğini, bu verileri, halkın erişimine açmak zorunda. Verilere ulaşım hakkı, böylesine can alıcı raporların hazırlanmasına olanak sağlıyor.

Peki, neden bu maddelere bakılıyor? Çünkü bu maddeler insan sağlığına ve çevreye ciddi zarar veriyor. Azot oksitler, asit yağmurlarına, sudaki azot ve fosfatın artmasına yol açıyor. İnsanda nefes alma sorunlarına, karaciğer, dalak ve kanla ilgili hastalıklara neden oluyor. Azot oksitler genelde yakıtların yakılmasıyla ortaya çıkıyor.  Partikül maddeler herhalde en tehlikelisi. Solunum sisteminden kalp rahatsızlıklarına, sinir sisteminden üreme organlarına kadar birçok hastalığın kaynağı. Bunlar hava kirliliğinin etkilerine dair sadece birkaç örnek.

Rapor, 2009 verilerine göre zararın tutarının 102 ile 169 milyar avro arasında değiştiğini gösteriyor. 10 bin civarındaki endüstriyel işletmeden alınan rakamlarla hazırlanan rapora göre hasarın yüzde 75’inden isimleri de açıklanan 622 tesis sorumlu. Anlayacağınız, büyükler “büyük” kirletiyor.

SANTRALİN ZARARI 1,5 MİLYAR AVRO

Afşin-Elbistan Termik Santrali
Foto: http://www.afeltesa.gov.tr

Listenin en başında Polonya’daki Belçatov kömür santrali var. 5 bin megavat (MW) kurulu güce sahip, linyit kömürü yakıyor. Onu yine linyit yakan 3 biner MW güce sahip Maritsa Iztok (Bulgaristan) ve Janschwalde (Almanya) termik santralleri izliyor. Raporda detaylı ve ilginç bir hesaplama yöntemi var. Hava kirliliğinin yol açtığı ölümlere ve kısalttığı ömürlere maddi karşılık bulunuyor. Acımasız bir istatistik de olsa rapor gözü paradan başka bir şey görmeyenlere en azından bir mesaj veriyor. Bu hesabın sonucuna göre, Belçatov santralinin neden olduğu ölümlerin maliyeti 1 milyar 550 milyon avro. Santralin insanların hayatından çaldığı yılların parasal karşılığı da hesaba katılırsa toplam maliyet 2 milyar 518 milyonları bulabilir deniyor. Maritsa Iztok’un neden olduğu ölümlerin maliyeti 1 milyar 432 milyon, Janschwalde’nin ise 1 milyar 232 milyon avro.

Gördüğünüz gibi, zararlı yatırım, havayı kirleten tesis deyince akla ilk kömür santralleri geliyor. Bizim hükümet de malumunuz yatırımın zararlısını, havanın puslusunu sever. Afşin-Elbistan’da 8 bin MW gücünde yeni kömür santrali yapmak için Birleşik Arap Emirlikleri’yle anlaşma imzaladı. Afşin’de halihazırda 2 bin 800 MW’lık linyit santrali çalışıyor. Bu zaten Avrupa’nın en kirli santrallerinin kurulu gücüne yakın bir rakam. Kömür ve santral tipine göre çıkan kirleticiler değişse de, ortalama bir hesapla Afşin-Elbistan’ın yol açtığı zararın da 1-2 milyar avro civarında olacağını tahmin edebiliriz. Üstüne 8 bin MW’lık üç yeni santral daha ekleyin, Elbistan’da nefes alamazsınız. Ne karlı yatırım ama!

BEDELİNİ HALK ÖDÜYOR

Amasra’da durum farklı mı? Değil. Hema Grubu 2 bin 640 MW’lık kömür santrali kuracağız diye tutturmuş. Ne yargı dinliyor ne çevre. Gerze’de 1200 megavatlık santralde ısrar eden Anadolu Grubu da farklı değil. Halk aylardır nöbette, devlet bile yan çizmiş ama onlar bir punduna getirip santrali kurma peşinde. Alarko ve Cengiz İnşaat, Çanakkale Biga’da 1200 MW’lık bir başka kömür santrali için kolları sıvadı. Biga zaten termik santral kuşatması altında. Bölgenin oksijen kaynağı Kazdağları’nın altın madenleriyle zehirleneceğini de hesap ederseniz tehlikenin ne kadar büyük olduğunu anlarsınız. Kömür santrallerine her gün övgüler dizen hükümet ve enerji uzmanları bu gerçek yatırım rakamlarını görünce ne diyecekler acaba? Şirketleri hiç sormayın. Bu zarar hesabı şirketlerin umurunda değil çünkü bedelini halk ödüyor.