Sadece sütten değil ambalajından da kork

Özgür Gürbüz-Birgün/20 Mayıs 2012

Türkiye'de her gün 7 milyon 200 bin öğrenciye süt dağıtılıyor. İlk gün yaşanan zehirlenme olayından sonra konu birçok yönüyle tartışılmaya başlandı. UHT sütlerin sağlıklı olup olmadığı, çocukların laktoza karşı hassaslığı, aç karnına okula gelmeleri gibi birçok konu defalarca gündeme geldi. Muhalefetin eleştirileri hükümeti kızdırınca rüzgar yine tersine döndü ve medyada kampanyayı öven haberler ağırlık kazandı. Süt üreticilerinin desteklediği kurumların halkla ilişkilercileri bile 'süt uzmanı' kesilip televizyonlarda nutuklar atmaya, kampanyayı övmeye başladılar. Hepsinin atladığı nokta ise kampanyanın yerlerde sürünen 'çevre' boyutu oldu. Kimse her gün dağıtılan 7 milyon 200 bin tetrapak kutunun (karton kutu da deniyor) başına ne geldiğini düşünmedi bile.

Gelin birlikte hesaplayalım. Günde 7,2, haftada 36 ve ayda 144 milyon adet tetrapak kutu kampanya boyunca çöpe gidecek. Kampanya 10 ay sürse bu 1 milyar 440 milyon kutu demek. Bu kutular doğaya bırakıldığında yok olmaları onlarca yıl sürebiliyor. İki dakikada içilen bir süt için onlarca yıllık bir günaha imza atmak doğru mu? Ne doğru ne de çevreci. Çünkü bu ambalajlar sanıldığı kadar kolay geri dönüştürülemiyor. Peki çözüm nedir, ne yapmalı?

SÜTLER CAM ŞİŞEDE DAĞITILMALI
Bütün ambalajlar içerisinde en çevreci olanı tartışmasız cam şişeler. Okul Sütü Kampanyası'nda dağıtılan süt, cam şişelerle dağıtılsa çocuklar için örnek teşkil edecek bir çevre hareketine de öncülük edebilir. Sütler sınıflara kasalarla gelir. Okulda sütünü içen çocuk sınıftaki kasaya cam şişeyi geri bırakır ve belki de ilk kez bir geri dönüşüm uygulamasını hayata geçirmiş olur. İlköğretim çağında geri dönüşümle tanışan, çevreci ambalajları seçmeyi öğrenen çocuklar doğa koruma konusunda da bilinçlenmiş olurlar. Okula her gün süt getiren araçlarla kasalar geri götürülebilir. Böylece ek bir külfet veya enerji sarfiyatına da neden olunmaz. Sadece şişelerin temizlenmesi için su ve enerji harcanır ki, bu da kutuların üretimi ve kullanıldıktan sonra atık haline gelmesiyle kıyaslandığında göze alınabilecek bir bedel. Onları dağ ve bayırdan toplamanın enerji kaybı daha fazla bile olabilir. Süt kampanyası devam edecekse, dağıtılan sütler cam şişede dağıtılmalı; bu çok açık. Şimdi gelelim şu ambalaj meselesine... 

İyi bir halkla ilişkiler kampanyası sonucu, yanlış da olsa 'karton kutu' dediğimiz bu ambalajlar aslında plastik, alüminyum ve kartondan oluşuyor. Bu da doğal olarak 'geri dönüşümü' zorlaştırıyor. İcat eden firmanın adından dolayı bu ambalajlara genelde tetrapak kutu deniyor. Geri dönüşüm için kutuların yapımında kullanılan hammaddeleri tekrar elde etmek, yani plastik, alüminyum ve kağıdı ayırmak gerekiyor. Teknik olarak bu mümkün ama bu teknolojiye sahip geri dönüşüm firmalarının sayısı sınırlı. Türkiye'de bu teknolojiye sahip kaç firma var, üretilen karton-plastik karışımı kutuların yüzde kaçı bu tesislerde geri dönüştürülüyor belli değil. Firmaların geri dönüşümle ilgili rakamlarını kim denetliyor o konu da karışık. Çevre Bakanlığı bu konuda ÇEVKO Vakfı'nı yetkilendirmiş ancak bu vakfın kurucuları zaten ambalaj atığını üreten firmalar. Örneğin, bu kutu pazarının dünya lideri Tetra Pak firması ÇEVKO'nun da kurucuları arasında. Sadece tetrapak kutu değil tüm geri dönüşüm sisteminde bağımsız denetçi eksiği göze çarpıyor.

SADECE YÜZDE 20'Sİ GERİ DÖNÜŞÜYOR
Dünyada bu kutuların geri dönüşüm oranı 2011'de ancak yüzde 20'ye ulaşmış. Bu rakamı da dikkatli okumalı. 2011'de üretilen kutuların sadece yüzde 20'si geri dönüştürülmüş, kalan yüzde 80 ise ya çöpe ya da doğaya atılmış. Firmalar dönüşüm oranlarını her yıl artırdıklarını söylüyorlar ama bu geçmiş yıllarda doğaya bırakılan ambalajların toplandığı anlamına gelmiyor. Verilen rakamlar hep o yılın üretiminin ne kadarının geri dönüştürüldüğünü belirtiyor. Toplanmayan atıklar denizlerde, toprakta yıllarca çürümeyi bekliyor veya yakılıyor. Her durumda çevre kirliliğine neden oluyor.

Kafanız karışmış olabilir. Daha önce çeşitli gazetelerde bu kutulardan kütüphane, yatak yapıldığını okumuş olabilirsiniz. Medyaya yansıyan 'yeşile boyama' kampanyalarına kanmayın. Onlar size geri toplanan ve preslenerek mobilya yapılan kutuları gösteriyor, aslında yeniden kullanımdan bahsediyor. Geri dönüşüm ve yeniden kullanım iki farklı şey. Sürdürülebilirlik, doğanın söz konusu üretimi yaptıktan sonra eski halinde kalabilmesi, üretimden önceki işlevini sürdürebilmesidir. O ürünün üretiminde kullanılan hammaddenin yeniden elde edilmesidir.   Çevrecilik de zaten çöplerden ev yapmak değil, çöp üretmemektir. 

DEPOZİTO ŞART
Gelelim şu süt ve meyve suyu kutularına. Bu kutuları her yıl daha fazla kullanıyoruz. Marketlerde cam şişede meyve suyu, süt bulmak neredeyse bir mucize. Depozito uygulaması unutuldu, çevreyi kirleten ambalajlar için cezai bir yaptırım ya da caydırıcı bir fiyatlandırma mekanizması yok. Bir milyarı geçen nüfusuna rağmen Çin bile süpermarketlerde naylon torbaları cüzi de olsa para karşılığı vererek bir duyarlılık oluşturmaya çalışırken Türkiye'de ambalaj ve çevre konusu “saldım naylon torbayı çayıra mevlam kayıra” anlayışıyla yönetiliyor. Şirketler ne derse o oluyor. Onlarca sosyal sorumluluk kampanyası yürüten bu firmaların internet sitelerinde geri dönüşümle ilgili bilgiler ya çok eski ya da eksik. Örneğin tetrapak kutularda, söz konusu geri dönüşümü yapabilecek teknolojiye sahip firmalar Türkiye'de var mı, varsa nerede çalışıyor belli değil. Bu yazıda sorduğum soruları aslında benim değil hükümetin firmalara sorması gerekir. Ne var ki hükümet halk sağlığı ve çevre koruma konularında adeta hayalet gibi, ortada yok. TBMM Çevre Komisyonu ne yapıyor merak ediyorum doğrusu.

1980'lerden sonra yeniden tasarlanan Türkiye'de serbest piyasaya tam geçiş için adımlar atılırken, sermayenin ülkeye gelmesi için gerekli ortamın hazırlanması yolunda hiçbir 'fedakarlıktan' kaçınılmadı. Geri dönüşüm gibi firmaların karını azaltan, kullan-at mantığıyla şahlanan tüketimin hızını yavaşlatan, depozito ve benzeri uygulamalar şirketlerin sinirlerini bozuyordu. Kese kağıtları ve fileler yerini plastik torbalara, depozitolu cam şişeler ise yerlerini pet şişelere, alüminyum ve tetrapak kutulara bıraktı. Gelişmiş birçok ülkede depozito uygulamaları ısrarla sürdürülürken, ülkemizde geri dönüşümün kaderi bin türlü sağlık tehlikelerine karşı sokaklarda çöpleri karıştıran 'kağıt toplayıcıları'na bırakıldı. Sizin ve çocuklarınızın geleceği için hayatlarını tehlikeye atan, sigortasız çalışan bu insanların emeğinin hor görülmesi ve dışlanmaları ise işin bir başka boyutu.

Sağlıklı büyümeleri için çocuklarına süt içiren Türkiye, aynı çocuklara, sağlıklı yaşamak için muhtaç oldukları doğayı kendi elleriyle yok ettirdiğinin farkında değil.

Hiç yorum yok: