IUCN etiketine sahip kayıtlar gösteriliyor. Tüm kayıtları göster
IUCN etiketine sahip kayıtlar gösteriliyor. Tüm kayıtları göster

Üç türden biri yok olma tehlikesiyle karşı karşıya

Özgür Gürbüz-BirGün / 13 Aralık 2023

Uluslararası Doğayı Koruma Birliği (IUCN), Dubai’deki iklim konferansının (COP 28) bitmesine bir gün kala iklim kriziyle birlikte hız kazanan yok oluşun rakamlarını açıkladı. Tehdit altındaki canlıların durumunu gösteren kırmızı listede artık 157 bin 190 tür var ve bunların 44 bin 16’sı yok olma tehlikesiyle karşı karşıya. Başka bir deyişle, yaklaşık her üç türden biri.

Türkiye’de de tehdit altındaki türlerin sayısı arttı. 2018 yılında Türkiye’deki bilinen türlerin 401’i tehdit altındaydı. Beş yıl sonra bu rakam 469’a çıktı. 469 türden 142’si kritik seviyede tehdit altında, 158 tür ise ‘tehlikede’ kategorisinde yer alıyor. Kritik seviyede tehdit altında olan türler arasında Bozdağ çekirgesi, baytop soğanı, kuşaklı kiraz kuşu, Wagner engereği ve Gümüşhane Lalesi gibi onlarca farklı canlı var. Denizden karaya, bozkırdan tatlı sulara kadar her yerde yaşayan canlılar tehdit altında. Ne yazık ki doğa koruma alanındaki çabalar uzun yıllar istiyor ve koruma çabaları sürdürülebilir olmazsa birkaç yıl içinde kazanımlar kaybedilebiliyor. 

Yaşamın hızı ve doğadan kopuş o kadar trajik bir boyutta ki bu bilginin korkunçluğunu bile hissetmiyor çoğu insan. Bitki, kuş, sürüngen olunca gözümüzün önüne getiremiyoruz belki de. Hayatımız bina, otomobil ve parayla örülü.

Yok oluş süreci dünyanın her yerinde gözlemlenebiliyor. Doğayı Koruma Birliği’nin bu yılki güncellemesinde ilk kez mercek altına aldığı tatlı su balıkları bu iddiayı doğrular nitelikte. IUCN, 14 bin 898 tatlı su balık türünün dörtte birinin yok olma riskiyle karşı karşıya olduğunu saptamış. Yok olma tehlikesindeki tatlı su balık türlerinin en az yüzde 17'si iklim değişikliği nedeniyle gezegenle vedalaşmak üzere. Nehirlerde azalan su seviyesi, deniz suyu seviyesinin yükselmesiyle nehirlere karışan tuzlu sular ve değişen mevsimler tatlı su balıklarının yaşamasını güçleştiriyor. Yok olma tehlikesindeki tatlı su balıklarının tek sorunu iklim değil elbette. Yarısından fazlası kirlilikten, yarıya yakını da barajlar ve su kullanımı gibi nedenlerden de etkileniyor. İklim krizi türlerin üzerindeki baskıyı artıran bir başka ama güçlü bir etken çünkü yerel müdahalelerle iklim krizinden çıkma şansımız yok.

Uluslararası Doğayı Koruma Birliği bu nedenle Kırmızı Liste’deki son güncellemeyi İklim Konferansı’nda yaptı. Ne yazık ki onlar bu açıklamayı yaparken, birkaç bina ötede, iklim krizini durdurma çabalarına büyük bir darbe vuruluyordu. Biliyorsunuz, krizden çıkış için elimizdeki tek çözüm fosil yakıtları (kömür, petrol ve gaz) kullanmayı bırakmak. İklim konferansının gizli sahibi petrolcüler, kömürcüler ve gazcılar ise COP 28’in sonuç metninden ‘fosil yakıtlardan vazgeçme’ ibaresini itinayla çıkardılar. Gezegenin son umudunu bilime rağmen insanların elinden almaya çalışıyorlar. Bu yazı kaleme alınırken birçok ülke ve doğa savunucuları metni eski haline getirmeye çalışıyordu. Fosil yakıtlardan vazgeçme çağrısı metne geri dönse bile belli ki zayıflatılmış bir biçimde ifade edilecek ve aynı güçler hayata geçirilmemesi için ellerinden geleni yapacak.

İnsan, evrende yaşayabildiği bilinen tek gezegenle ilişkisini koparmış gibi davranıyor. Başka bir yerde yaşayabilirmiş gibi, öyle bir yer varmış gibi ya da gezegendeki diğer canlılar olmadan bir hayat sürebilirmiş gibi davranıyor. Yanılıyor elbette ama kapitalizmin kendisini hapsettiği duvarların dışına çıkamıyor. Duvarları aynayla kaplamaktan başka çaremiz yok. İnsana yaşadığı ve yaşattığı sefaleti göstermek zorundayız. Yazmaya, konuşmaya ve mücadeleye devam.

İklim krizini sonlandırmayı müzakere ettiğimiz süreçlerden şirketleri çıkararak işe başlayabiliriz. Yok oluştan kâr edenlerle müzakere etmenin bir faydası yok, onlara sadece yapmaları gerekeni söylemeliyiz. Bunun için mevcut hükümet ve devlet yapılarının değişmesi gerek. Zor diye düşünmeyin, insanlar krizin boyutlarıyla yüzleştikçe, imkansızları başarmak için adım atmaya da hazır olacak.

Bir örümcek ve 57 ev

Özgür Gürbüz-BirGün/10 Temmuz 2015

Bugün sizlere dünyanın en büyük ve en gelişmiş devletlerinden birinde yaşanmış bir inşaat öyküsü anlatacağım. Sanayi devrimine öncülük etmiş, bilime ve gelişmeye hatta ekonomik kalkınmaya sırtını hiçbir zaman dönmemiş bir devletten bahsediyorum. Güneşi nadiren görse de, ‘güneş batmayan imparatorluk’ namıyla bilinen bu yeri hepiniz biliyorsunuz. Halk arasında İngiltere dediğimiz Birleşik Krallık’ta geçiyor öykümüz.

Bir adaya sıkışmış bu koca devletin en büyük sorunlarından biri insanların başına sokacak yer bulmak. Nüfus yavaş artsa da, İngiltere’de yeni ve uygun fiyatlarda ev bulmak zor. Halk doğayla iç içe yaşamaya alıştığından birkaç büyük kent dışında apartmanlarda yaşamaya sıcak bakmıyor. Bahçeli, insanın doğayla ilişkisinin sürdüğü müstakil evler oradakilerin olmazsa olmazı. Belediyeler bizdeki gibi kentlerdeki yeşil alanları “ha deyince” eş-dost müteahhitlere peşkeş çekmiyor. Yüksek katlı bina izni almak, ülkedeki “yeşil kuşak”lara yeni evler yapmak da zor. İngilizler garip millet, çaya süt katıyor, her boşluğa alışveriş merkezi yapmayı, parkları hükümete yakın şirketlere satmayı ‘gelişme’den saymıyor. Bütün bunlar ev sorununu büyütüyor. Fiyatları arttırıyor, ev yapmaya uygun yerler inşaat firmaları tarafından kapışılıyor.

Öykünün heyecanlı kısmı ise burası. Günlerden bir gün ev yapacak yer bulmanın iğneyle kuyu kazmak kadar zor olduğu İngiltere’de, bir şirket 57 ev için uygun bir alan bulur. Plymouth’taki bu arazi şirkete para, ev soruna çözüm olabilir ama kentin Belediye Meclis’i projeye onay vermeyince işler durur. Şirket mahkemeye gider ama oradan da olumlu yanıt alamaz çünkü planlama müfettişi, doğal hayatın özellikle de korkunç yer öreni (Nothophantes horridus) adlı küçük bir örümceğin hayatı tehlikeye gireceği için projeye onay verilmediğini belirtir. Bu örümcek dünyada sadece Plymouth’da üç yerde yaşıyor ve Dünya Doğayı Koruma Birliği’ne (IUCN) göre nesli ‘kritik tehlike’de. İnşaat yatar, şirket gider, örümceğin yaşam alanını kurtarmak için 9 bin 700 imza toplayan örümcek* severler bayram eder.

Dünya Doğayı Koruma Birliği’ne göre Türkiye’de nesli tehdit altındaki tür sayısı 364. Siz bu türlerden bir tanesi için durdurulan bir proje hatırlıyor musunuz? Güzergahı değiştirilen bir yol, yapımından vazgeçilen bir baraj, izin alamayan bir sanayi tesisi? Var mı aklınıza gelen bir yer? Beceriden olsa gerek. Bizdeki şirket sahiplerini, kamu kuruluşlarını, yüklenici ve mimarları tebrik etmek lazım. Bugüne kadar binlerce kilometre yol, yüzlerce baraj, alışveriş merkezi ve konut projesi yapmalarına rağmen bir projeyi bile Türkiye’nin eşsiz yaban hayatına denk getirmediler. Tüm bu özene rağmen, Dünya Doğayı Koruma Birliği’nin Kırmızı Listesi’nde nesli tehdit altındaki türlerin sayısı neden her yıl daha da artıyor, anlamak zor tabii. Çok değil, 20-30 yıl önce Anadolu’da görülen leoparların nereye gittiğini insan merak ediyor. Çizgili sırtlanların, vaşakların, yer yediuyurlarının, Akdeniz fokunun nesli, inşaat firmalarının, devletin bu özenine rağmen neden azalıyor? Memlekette et fiyatları artınca sırtlan ve fok yiyenler mi türedi?

Sadece hassas türler değil tüm yeşil doku tehdit altında. 250 milyon ağaca ev sahipliği yapan İstanbul’un Kuzey Ormanları’na dozer ve kepçelerle giriliyor. Türkiye’nin el değmemiş yaylalarına lüks arabalarıyla çıkmak isteyenlerin keyfi için yollar döşeniyor. Binlerce yıllık tarihi geçmişe sahip Hasankeyf  sular altında bırakılıyor.

İki ülke de ‘kalkınma ve büyüme’ kelimelerini konuşmalarından eksik etmeyen hükümetlerce yönetiliyor. Büyüme ve kalkınma kelimelerini inşaatla, yatırımla ilişkilendirmenin yanlış olduğunu biliyoruz ama bir an için bunu boş verin. Büyüteçle zor görülen bir örümcek için seferber olunan bir ülke ile domuzların intihar edercesine kendisini denize attığı bir ülkeden bahsediyoruz. Hangisi halkına ‘kalkınma’ adına yalan söylüyor sizce?

*Gazetedeki yazımda böcek yazmışım. Nafiz Güder'in uyarısıyla örümceklerin böcek değil, eklem bacaklı olduğunu hatırladım. Kendisine teşekkür eder, bu hatamdan dolayı okuyucularımdan özür dilerim.