Beş maddede Ukrayna’da nükleer kriz

Özgür Gürbüz-BirGün/8 Mart 2022

Harita: Bankwatch

Ukrayna’nın işgaliyle başlayan savaşın ortasında kalan nükleer santrallar dünyaya bir kez daha korku dolu anlar yaşattı. Zaporijya Nükleer Santralı’nın Rusya tarafından ele geçirilmesi sırasında çıkan çatışma ve kapalı Çernobil Nükleer Santralı’nın durumu herkesi endişelendirdi. Rusya’ya ait silahlı birliklerin kontrolünde çalışan nükleer santrallardaki Ukraynalı görevlilere telefon ulaşmak oldukça zorlaştı. Ukrayna’da son 12 günde yaşananları 5 maddede özetledik.

1. Çernobil’den bilgi almak zorlaştı
24 Şubat sabahında Rusya’nın Belarus’tan girerek ele geçirdiği Çernobil Nükleer Santralı’nda kontrol hâlâ Rusya’nın elinde. Dünyanın en büyük nükleer kazalarından birine neden olan santralda atık havuzu ve diğer depolama alanlarında kullanılmış yakıt ve birçok radyoaktif materyal bulunuyor. Ukrayna kaynakları, 12 gündür çalışanların stres altında olduğunu, vardiya değişimi yapamadıklarını belirtiyor. Çernobil Santralı’yla sabit telefon ve cep telefonu bağlantısı yok. Bilgiler, muhtemelen, gizlice yapılan görüşmelerden geliyor ve şu an için radyasyon seviyesinin tehlike sınırında olmadığını belirtiyor. 1986 yılındaki kazadan sonra radyoaktif serpintiye maruz kalan yasak bölgeden radyasyon verisi de alınamıyor. Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı (UAEA), soğutma suyu ve atıklarla ilgili riskin düşük olduğunu vurguluyor ancak çalışanların baskı altında yanlış karar alabileceğine işaret ediyor.

2. Zaporijya Santralı Rusya’nın kontrolüne geçti
Zaporijya Nükleer Santral’ında çıkan yangın ve çatışma görüntüleri tüm dünyaya korkulu anlar yaşattı. Rusya’nın ele geçirdiği santralde Rus askerleri ile çalışanlar arasında gerginlik yaşanmıştı. Durum iki gün öncesine göre daha sakin ancak cep telefonu kullanımı ve iletişim sınırlandırılmış. Ukrayna Nükleer Düzenleme ve Denetleme Kurumu’na (UNDDK) göre radyasyon verileri normal seviyede. Silahlı askerlerin ve askeri araçların çalışanlar üzerinde stres yarattığına dikkat çekilmiş. Santralın ele geçirilmesi sırasında da stres kaynaklı tıbbi müdahaleler olduğundan bahsedilmişti. Vardiyaların yeniden düzenlendiği ve durumun görece iyileştiği hem UAEA hem de UNDDK tarafından açıklandı.

3. Santral hasar aldı mı?
Her iki kaynak da santralın aldığı hasarın bir sızıntıya yol açmadığını belirtse de bilgiler farklı. UNDDK çatışmayla ilgili iki önemli iddiada bulunuyor. 1 numaralı reaktör binasının hasar aldığını ve iki top mermisinin kullanılmış nükleer yakıtların bekletildiği "kuru depolama" tesisini vurduğunu öne sürüyor. UNDDK, hasarın büyüklüğü için ayrıca inceleme yapılması gerektiğini, yangına neden olan bombalamanın da eğitim binasında ciddi hasara yol açtığını yaptıkları yazılı açıklamada belirtmiş. Uluslararası Atom Ajansı'nın 5 Mart 2022 tarihli basın bülteni ise reaktör binası ve atık depolama tesisindeki hasardan bahsetmiyor ancak eğitim binasındaki yangından bahsediyor. Daha önceki güncellemelerinde (4 Mart 2022, Güncelleme 11) santrala saldırı sırasında iki kişinin yaralandığını da belirtmişti. Bu bilgiye Ukrayna kaynakları yer vermemişti.

4. Nükleer kaza riski
Nükleer santraların terör saldırılarında hedef olabileceğini gösteren birçok araştırma var. Zaporijya Nükleer Santralı’nda yaşanan çatışma, nükleer santralların kaza riski dışında savaşlarda da bilerek ya da bilmeyerek hedef olabileceklerini gösterdi. Nükleer endüstri, bu saldırıların Fukuşima ya da Çernobil gibi bir kazaya neden olmayacağını düşünüyor. Avrupa Nükleer Birliği Başkanı Leon Cizelj, “Bir başka Fukuşima olması için gerçekten de sert bir saldırı olması gerekir” diyor. Nükleer santralların güvenliği konusunda çalışan ve Nükleer Materyal Yönetimi Enstitüsü üyesi Edwin Lyman ise Endişeli Bilim İnsanları Birliği için yazdığı bir makalesinde, “Rusya’nın kasten Zaporijya’yı hedef aldığını bilmek mümkün olmasa da bütün nükleer santrallar dolaylı ateş sonucu kritik destek sistemleri veya çevreleyen tesislerde meydana gelecek bir hasar sonucunda nükleer erimeye ve radyasyon sızıntısına neden olabilir, bu da binlerce kilometrekarelik bir alanı kirletebilir” diyor.

5. Nükleer santrallarda son durum
Ukrayna'nın işgalden önce 15 adet çalışabilir durumda nükleer reaktörü vardı. UNDDK'nin 7 Mart 2022 sabahında yaptığı güncellemeye göre, halihazırda elektrik üretimine devam eden reaktörler şunlar: Zaporijya'da 2 ve 4 numaralı reaktörler, Rivno'da 2,3 ve 4 numaralı reaktörler, Hmelnitski'de sadece 1 numaralı, Güney Ukraynalı Santralı'nda ise 1 ve 2 numaralı reaktörler. 15 reaktörden 7'si devre dışı; çalışanlardan ikisi Rusya'nın kontrolünde. 2020 yılında nükleer reaktörler Ukrayna'nın elektrik üretiminin yüzde 51'ini karşılamıştı. Nükleer santralların hepsi Rusya yapımı ve yakıtlarının yüzde 60'ı da Rusya'dan geliyor.

Zaporijya Nükleer Santralı Rusya'nın kontrolünde

Özgür Gürbüz/5 Mart 2022

Ukrayna'nın en büyük nükleer santralında çıkan çatışma ve yangın dünyayı haklı olarak endişelendirdi.

Bugün, Ukrayna Nükleer Düzenleme ve Denetleme Kurumu (UNDDK) ve Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı (UAEA) konuyla ilgili ayrı ayrı açıklamalar yaptı. Son durum hakkında daha fazla bilgiye sahibiz ancak soru işaretleri ve birbiriyle örtüşmeyen açıklamalar da var. Konuyla ilgili değerlendirmemi aşağıda bulabilirsiniz.

Zaporijya Rusya'nın kontrolünde
İki kaynak da Zaporijya Nükleer Santralı'nın Rusya Federasyonu tarafından ele geçirildiğini açıkça söylüyor. Santralda hâlâ Ukraynalı görevliler çalışsa da kontrol Rusya'da. Kontrolün Rusya'ya geçmesiyle çatışma sonlanmışa benziyor ancak
santralın içinde gergin saatler yaşanmış. Santrala bağlı direkt telefon hatlarından biri kesilmiş, diğeri çalışıyor. Ukraynalı yetkililere cep telefonuyla da ulaşılabildiğini her iki kurum da söylemiş (Rusya'nın ele geçridği Çernobil santralında ise kablolu telefon iletişimi yok, açıklanmayan yöntemlerle bilgi alınıyor). 

Santralda gergin bir durum var
Rusya'nın santralı ele geçirmesinden sonra gergin saatler yaşandığı belli oluyor. UAEA ve UNDDK, çalışanların yeniden vardiya sistemine geçtiklerinin altını çiziyor. UAEA Başkanı Rafael Mariano Grossi'nin, Ukrayna'daki nükleer santrallarda çalışanların dinlendirilmesi ve vardiyalı çalıştırılmasının önemine değinmesi ve  Rusya güçlerinin kontrol ettiği, Ukraynalı çalışanların yönettiği ZaporijyaNükleer Santralı'ndaki durumu "böyle çok uzun gitmez" (certainly cannot last for too long) şeklinde açıklaması bunun bir işareti. Özetlersek, vardiya sistemine dönülmüş, çalışanların detaylı teftiş yapmalarına da izin veriliyor bunlar iyi haber ancak orada bir gerginlik olduğu aşikar. Ukrayna tarafı, yorgunluk ve silahlı güçlerin bölgede olmasının hata olasılığını artırdığına dikkat çekmiş. Bir vardiyanın 24 saat çalıştığını, yaralı veya ölü olmasa da stres kaynaklı tıbbı destek almak zorunda olan çalışanlar olduğunu belirtmiş. UAEA, daha üstü kapalı açıklamalar yapmış.

UNDDK, Zaporijya'daki gerginliğin hata olasılığını artırdığını söylüyor.

2 numaralı reaktör yeniden devrede
5 Mart itibarıyla Zaporijya'daki santralda 6 reaktörden iki çalışır durumda. Biri önceden bakıma alınmıştı, kalan 3 reaktör ise durduruldu, soğuma süreci (reaksiyonun durması) devam ediyor. Bu son bilgi de oldukça ilginç çünkü yine UNDDK'nin 4 Mart 2022, saat 08.20'de yaptığı açıklamaya göre bugün çalıştığı söylenen 2 numaralı reaktör de durdurulmuştu. Neden reaktörü yeniden, yarım güçte olsa da, çalıştırma gereği duydular bunu bilmiyoruz.

UNDDK, 4 Mart 2022 açıklaması

 

 

 

 

UNDDK, 5 Mart 2022 açıklaması

Radyasyon seviyesi normal
İki kaynak da radyasyon seviyesiyle ilgili tehlikeli bir durum olmadığını söylüyor. Nükleer endüstriye bu konuda tamamen güvenmem ama komplo teorilerine de yol açmamak gerekir. Şu anda haber alabildiğimiz iki kaynak bu iki kurum.

Reaktör binası ve atık deposu hasar aldı iddiası
UNDDK çatışmayla ilgili iki önemli iddiada bulunuyor. 1 numaralı reaktör binasının hasar aldığını ve iki top mermisinin kullanılmış nükleer yakıtların bekletildiği "kuru depolama" tesisini vurduğu açıklandı. Hasarın büyüklüğü için ayrıca inceleme yapılması gerektiği söylendi. Ayrıca, yangına neden olan bombalamanıneğitim binasında ciddi hasara yol açtığı belirtildi.

UNDDK, 4 Mart 2022, 15:30

Uluslararası Atom Ajansı'nın 5 Mart 2022 tarihli basın bülteni ise reaktör binası ve atık depolama tesisindeki hasardan bahsetmiyor ancak eğitim binasındaki yangından bahsediyor. Daha önceki güncellemelerinde (4 Mart 2022, Güncelleme 11) santrala saldırı sırasında 2 kişinin yaralandığını da belirtmişti. Bu bilgiye Ukrayna kaynakları yer vermemişti.

UAEA, 5 Mart 2022

Çernobil uyarısı
UNDDK, 5 Mart 2022 sabahı Çernobil ile ilgili de bir güncelleme geçti. Orada çalışır durumda bir reaktör yok ancak kontrol altında tutulması gereken, 1986'da büyük bir felakete yol açan 4 numaralı reaktör içinde erimiş yakıt ve kuru depolamada kullanılmış yakıt çubukları var. Ukraynalı yetkililer burada da gergin ortama, uzun çalışma saatlerine dikkat çekiyor ve durumun hataya davetiye çıkardığını söylüyor. Telefon hattı kopmuş, cep telefonu kullanımına anladığım kadarıyla izin verilmiyor ancak sınırlı bilgi akışı herhalde gizlice başkakanallardan yapılabiliyor. Bölgede ciddi miktarda radyasyon olduğunu biliyoruz ama şu anda yasaklı bölgeden veri alınamadığını belirtiyorlar. Bu da oldukça tedirgin edici açıkçası.

Nükleer santrallarda son durum
Ukrayna'nın işgalden önce 15 adet çalışabilir durumda nükleer reaktörü olduğunu hatırlatalım. UNDDK'nin 5 Mart 2022 sabahında yaptığı güncellemeye göre, halihazırda elektrik üretimine devam eden reaktörler şunlar: Zaporijya'da 2 ve 4 numaralı reaktörler, Rivno'da 2,3 ve 4 numaralı reaktörler, Hmelnitski'de sadece 1 numaralı, Güney Ukraynalı Santralı'nda isea 1 ve 2 numaralı reaktörler. 15 reaktörden 7'si devre dışı; çalışanlardan ikisi Rusya'nın kontrolünde. 2020 yılında nükleer reaktörler Ukrayna'nın elektrik üretiminin yüzde 51'ini karşılamıştı. Hepsi Rusya yapımı ve yakıtlarının yüzde 60'ı da Rusya'dan geliyor.