Kömürsüz olur

Özgür Gürbüz-BirGün/21 Ekim 2021

Foto: Nick Nice

Bartın Amasra’daki maden ‘kazası’nda 41 kişi öldü, 11 kişi yaralandı. Soma’da 301 madencinin öldüğü faciadan sekiz yıl sonra kömür madenlerinde bir büyük felakete daha tanıklık ettik. Hükümetin ‘kader’ bahanesi aklı başında olan kimseyi tatmin etmedi. Muhalefetten bazı isimler de kömüre toz kondurmadan ihmal olasılığını dile getirdi. Türkiye’nin ilerlemesinin önündeki en büyük eksikliğin siyasi cesaretsizlik olduğunu bir kez daha gördük. Sesi duyulan isimlerden hiçbiri çıkıp, “kömürsüz olur” diyemedi.

Türkiye’de kömür, başta elektrik üretimi olmak üzere sanayide ve ısınmada kullanılıyor. Linyit ve taş kömürü sektörlerinde 36 bin işçi çalışıyor. Elektrik üretiminin yüzde 30’u kömürlü termik santrallardan sağlanıyor. Kömürün payı az değil ama kömürsüz bir hayat mümkün. Bir günde değil ama 10-15 yıl içerisinde önce elektrik üretimi daha sonra sanayide kömür kullanımını sonlandırabilir, iklimi ve temiz havamızı koruyarak ölümlerin önüne geçebiliriz. Hesap yapalım.

ÖNCE VERİMLİLİK
332 milyar kilovatsaatliklik elektrik talebinin 100 milyarı kömürle karşılanıyor. Kömürlü termik santrallardan vazgeçeceksek bizim bu üretimi başka bir kaynaktan yapmamız veya talebi azaltmamız gerekir. Doğrusu ise ikisini birden yapmak, enerjiyi verimli ve tasarruflu kullanarak talebi azaltmak, kalanı da tercihen yenilenebilir enerji dediğimiz güneş, rüzgar gibi kaynaklardan sağlamak. Talebi ne kadar azaltabileceğimize dair ipuçlarını devletin farklı kurumlarının verilerinden görebiliyoruz. 2017-2023 Ulusal Enerji Verimliliği Eylem Planı, 2023’e kadar Türkiye’nin birincil enerji talebini yüzde 14 azaltma hedefiyle yola çıkmıştı. DPT, elektrik talebinin de enerjiyle aynı şekilde yüzde 20-25 oranında azaltılabileceğini söylemişti. Yalıtımlı ve akıllı binalarla, verimli motorlar, elektriği daha az harcayan aletler, ulaşım araçlarıyla bu mümkün. Talebi yüzde 20 düşürdüğümüzde Türkiye’nin elektrik ihtiyacı 330 milyar kilovatsaatten 270 milyar kilovatsaate (kWh) düşer. 60 milyar kilovatsaatlik bir üretime gerek kalmaz. İhtiyacımız olmayan elektrik üretimini kömür santrallarından kıstığımızı varsayalım. Geriye kaldı 40 milyar kWh’lik bir açık. Onu nereden bulacağız?

GÜNEŞ AÇIĞI KAPATIR
Türkiye, güneş, rüzgar ve jeotermal enerjisinden halihazırda 56 milyar kilovatsaat elektrik üretiyor. Bu kaynaklar rüştünü ispatladı. Mevcut güneş kurulu gücümüz ise potansiyelimizin çok ama çok altında, 9 bin megavat (MW) civarında. Yüzölçümü Türkiye’nin yarısından az olan İtalya’da güneş kurulu gücü 25 bin MW’a doğru gidiyor. Türkiye İtalya’yı yakalasa ve 15 bin megavat yeni güneş kurulu güç eklese yaklaşık 24 milyar kilovatsaat ek elektrik üretimi yapar. 40 milyar kWh’den kalan 16 milyar kilovatsaat de rüzgar ve biyokütle gibi kaynaklardan sağlanabilir. Gündüz güneşten üretilen fazla elektrik gelişmiş batarya sistemlerinde depolanabilir, hibrit sistemler ve hidrojen enerjisiyle desteklenebilir veya mevcut barajlı hidroelektrik santrallarla eşleştirilebilir. Bu sayede daha az yeni güneş gücüyle de tüm gün elektrik üretimi yapılabilir. Kimse elektriksiz kalmaz, madenlerden ölüm haberi gelmez. Peki, çalışan 36 bin kişi işsiz mi kalır? Kalmaz.

MADENCİLER İŞSİZ KALMAZ
Yenilenebilir enerji kaynaklarının üretimi kömür, nükleer ve doğalgaza göre daha çok istihdam sağlayan teknolojiler. Türkiye her yıl 2 bin MW’lık güneş paneli kurmayı hedeflese, panel üretimini de Türkiye’deki fabrikalarda yapsa, uluslararası verilere göre 22 ila 40 bin kişiye iş sahası açmış oluyor. Sorun istihdamsa, güneşe yaptığınız yatırım size büyük bir avantaj sunuyor. Fabrikalar öncelikle maden sahalarının olduğu bölgelere kurulabilir, işçiler yer altında değil, hayatlarının kadere terk edilmediği koşullarda çalışır. Madenlerde iş fırsatı bulamayan kadın işçilerin yenilenebilir enerjide daha fazla şansı olduğunun da altını çizelim.

Güneş enerjisi için otopark alanları, fabrika cepheleri, kamu binaları, benzin istasyonları gibi mevcut yapılar kullanılabilir. Güneşten elektrik üretmenin maliyetinin, Türkiye’deki son ihalelere bakarak kömürden üç, nükleerden altı kat ucuz olduğunu da hatırlatalım. Nükleerde tamamen, kömürde ise yarı yarıya dışa bağımlıyız, güneşin ise sahibi yok, bunu da unutmayalım.

Son söz. Kazadan hemen sonra maden işçilerine ödenecek tazminat rakamlarının açıklanmasını sinirlenerek ve üzülerek izledim. İşçilerinin hayatının bedelinin maddi karşılığı olduğu ve bizi bunu kabul etmeye zorlayan bu açıklama asıl itiraz noktamız olmalı. Hiçbir enerji kaynağı yaşam pahasına kullanılamaz. Teknik çözümler var ve bundan bahsedeceğiz ancak yaşamın değersizleştirilmesine, maddi karşılık biçilmesine de sonuna kadar itiraz edeceğiz. Bir canı feda etmektense elektriksiz kalırız.

Şirket 20 tonu kabul etti

Erzincan’daki altın madeninde meydana gelen kazada patlayan borudan sızan atık miktarı netleşti. Sorularımızı yanıtlayan Kanadalı şirket, içinde 8 kilogram siyanür olan 20 ton atığın sızdığını açıkladı.

Özgür Gürbüz-BirGün / 2 Temmuz 2022

Foto: Cömert Erdem

Erzincan’ın İliç ilçesindeki Çöpler Altın Madeni’nde meydana gelen sızıntıda içinde siyanür olan solüsyon miktarının 20 ton olduğu teyit edildi. Çöpler Altın Madeni’nin yüzde 80 hissesine sahip Kanadalı SSR Mining şirketi, sorduğumuz soruya verdiği yanıtta, boru patlaması sonucu sızan miktarın 20 ton olduğunu ve içerisinde 8 kilogram siyanür bulunduğunu açıkladı. Faaliyetleri durdurulan madenin ilk kez 23 Haziran’da yetkililerce denetlendiği, 25 Haziran’da 16 milyon 441 bin TL para cezası kesildiği ancak tüm bunlara rağmen Anagold’a faaliyetlerini durdurma konusundaki resmi yazının 27 Haziran 2022 akşamına kadar gönderilmediği de anlaşıldı.

21 Haziran 2022 tarihinde meydana gelen kazadan sonra yazılı bir açıklama yapan Anagold Madencilik, “Maden sahasında gerçekleşen solüsyon döküntüsünün içerisindeki toplam siyanür miktarı yaklaşık 8 kg’dır. Sosyal medyada yer alan asılsız iddialara göre tonlarca siyanür döküntüsü olduğu ve Fırat Nehri’ni etkilediği iddiaları tamamen yanlıştır” demişti. Kazadan sonra jandarma tarafından tutanakta ise yaklaşık 20 m3 solüsyonun eğime bağlı olarak liç sahası doğu erişim yoluna aktığı yazılmış ve şirket yetkililerince de imzalanmıştı.

Haberimizden önce Anagold açıklaması (22 Haziran)

Anagold Madencilik Sanayi ve Ticaret A.Ş.’nin yüzde 80 hissesine sahip Kanadalı SSR Mining

firmasının Kurumsal Gelişim ve Yatırımcı İlişkileri Direktörü Alex Hunchak ise sorduğumuz sorulara verdiği yanıtta içinde siyanür olan ve sızan miktarın toplamda 20 ton olduğunu belirtti. “21 Haziran günü, seyreltilmiş siyanürü yığın liçi alanına götüren 100 milimetrelik boru arızalandı. Ne sızdığına dair bir kafa karışıklığı var. Sızan siyanür değil seyreltilmiş siyanürdü. İçinde 8 kilogram siyanür olan 20 ton seyreltilmiş siyanür solüsyonu maden içindeki yola sızdı. Solüsyonun yüzde 0,04 oranında siyanür içerdiği varsayılıyor, yani 20 ton solüsyon içinde 8 kg siyanür vardı” diyen Alex Hunchak, solüsyonun sızdığı yolun kazılarak, alınan malzemenin yığın liçi alanına bırakıldığını ve alanın hipokloritle (çamaşır suyu) temizlendiğini de yanıtına ekledi.

Haberimizden sonra Anagold açıklaması (2 Temmuz)

SSR Mining şirketi, kaza 21 Haziran’da olmasına rağmen neden hemen faaliyetlerinizi durdurup gerekli kontrolleri yapmadınız ve Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı’nın faaliyet durdurma kararını beklediniz sorusuna ise Çevre Bakanlığı’ndan ilk resmi yazının 27 Haziran’da geldiğini ve tüm operasyonun hemen durdurulduğu yanıtını verdi. “27 Haziran sabahı Bakanlık’ın operasyonu durduracağını söyleyen resmi olmayan bir tweet vardı ama resmi yazı 27 Haziran akşamına kadar gelmedi” diyen Hunchak, şirketinin neden inisiyatif almadığı konusuna değinmedi.

Kanadalı şirker, 28 Haziran’da yaptığı basın açıklamasında, 23 ve 24 Haziran’da yetkililerin maden sahasını ziyaret ettiğini de açıklamıştı. 25 Haziran’da ise Bakanlık’ın Twitter hesabından Anagold şirketine en üst sınırdan 16 milyon 441 bin TL para cezası verildiği ve suç duyurusunda bulunulduğu açıklanmıştı. Çevre Bakanlığı’nın jandarma tutanağı, para cezası ve yapılan incelemeye rağmen madendeki faaliyetleri durdurmak için neden dört gün beklediği ise bilinmiyor.

***
Siyanür çamaşır suyuyla temizlenir mi?

Madende sızıntı sonrası temizleme işleminde kullanılan sodyum hipokloriti Uludağ Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı Öğretim Üyesi Prof. Dr. Kayıhan Pala’ya sorduk. Pala temizleme işlemi sırasında havaya karışma riskine dikkat çekti. Alkali ortamda klorlamanın siyanürün arıtımında kullanılan kimyasal yöntemlerden biri olduğunu belirten Pala, klorlama ile siyanür gidermede genel olarak sodyum hipoklorit kullanıldığını söyleyerek şu açıklamayı yaptı: “Bu süreçte atıksu içindeki siyanür, siyanata dönüşünceye kadar sodyum hipoklorit eklenir. Sodyum siyanat, siyanüre göre daha az zehirli. Söz konusu madende klorlamanın nasıl yapıldığına ilişkin bilgi olmadığı için, madenin çevresinde hava ve su örneklerinde siyanür düzeyleri periyodik olarak ölçülmeli. Havaya karışan hidrojen siyanürün yarılanma ömrünün üç yıla kadar uzayabildiği ve hidrojen siyanürün madenin çevresiyle sınırlı kalmayıp uzak yerlere ulaşabileceği de bilinmeli. Alıcı ortamlara saçılan siyanür bu ortamlardaki canlılara zarar vermiş olabilir. Bu amaçla çevredeki yüzey suları ile derin sulardan periyodik olarak örnek alıp incelenmeli. İçme suyu açısından siyanürle zehirlenme riskini ortadan kaldırmak için sık aralıklarla siyanür ve ağır metal düzeyleri analizi yapılmalı”.

10 soruda Çernobil

Çernobil dizisi nedeniyle 33 yıl sonra yeniden Türkiye’nin gündemine giren dünyanın en büyük nükleer santral kazası hem Sovyetler Birliği’nde olan biteni hem de Türkiye’de yaşananları tekrar tartışmaya açtı. Bu tartışmalara ışık tutması amacıyla, kafaları karıştıran 10 soruya yanıt aradık. 

Özgür Gürbüz-BirGün/ 7 Haziran 2019

1. Çernobil kazası ilk nükleer kaza mıydı?

Çernobil, sonuçları itibarıyla Fukuşima ile birlikte tarihin en büyük nükleer felaketlerinden biri ancak ilk kaza değil. Öncesinde İngiltere ve ABD’de yaşanan büyük kazalar vardı. 1957 yılında İngiltere’de yaşanan Windscale kazası, nükleer enerji konusundaki ilk uyarıydı. Nükleer silah üretimi için kurulan bu tesisteki 1 numaralı reaktörde çıkan yangın sonucu, reaktörün kalbindeki 11 ton civarındaki yakıt çubuğu yandı. Radyasyon sızıntısının reaktör yakınını etkilediği ve 200’den fazla insanın kanserden ölmesine neden olduğu düşünülüyor. İngiltere, 500 km²’lik bir alanda süt üretimini birkaç hafta boyunca yasakladı ve kazanın gerçek boyutlarını halka açıklamak yerine önemsizmiş gibi göstermeye çalıştı. Çernobil’den önce ABD’de de kısmi çekirdek erimesi yaşanan SRE (Los Angeles), Enrico Fermi-1 ve Üç Mil Adası kazaları yaşandı. 1978’deki Üç Mil Adası kazası, büyük bir ticari nükleer reaktörde meydana gelen en ciddi kazaydı. Sızıntının boyutları ve etkileri hala tartışılsa da reaktör üç ay çalıştıktan sonra kullanılamaz hale geldi. 

2. Çernobil’de sadece itfaiyeciler mi öldü?

Foto: O. Gurbuz

Çernobil kazasının kaç kişinin hayatına mal olduğu oldukça tartışılan bir konu. Nükleer endüstri, kazanın nükleer enerjinin geleceğini etkilememesi için ölü sayısını yangını söndürmeye çalışan itfaiyecilerle sınırlayıp, “30 civarında” demekle yetinir. Türkiye Atom Enerjisi Kurumu’nun (TAEK) da benzer argümanları kullandığına sık sık şahit olduk. Santraldaki patlama sonucu çıkan yangını söndürmeye çalışırken ölen itfaiyeciler ile kaza sonrası yayılan radyasyon nedeniyle ölenleri ayrı ayrı değerlendirmek gerekir. 

3. Çernobil’deki radyasyon sızıntısı kaç kişiyi öldürecek?

2005 yılında aralarında Birleşmiş Milletler’e bağlı (Dünya Sağlık Örgütü, BM Çevre Programı ve Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı gibi) kuruluşların Çernobil Forumu adı altında açıkladığı rapor santraldan sızan radyasyon nedeniyle 4 bin kişinin öleceğini iddia etmiştir. Bu 4 bin kişinin 2 bin 200’ünün de kaza sonrası tasfiye çalışmalarına katılan işçiler olacağı belirtilmişti. Bu rapor, bağımsız kuruluşlarca sert bir şekilde eleştirilmişti. Endişeli Bilim İnsanları (UCS-Union of Concerned Scientist) Çernobil Forumu’nun sadece yüksek doza maruz kalan insanları hesaba kattığını söyleyerek bu tahmine karşı çıktı. Sınır değerlerin altında kalsa bile alınan her ek dozun kanser riskini artırabileceğini söyleyen UCS’ye göre ölü sayısı 27 bini bulabilir. Bunların içinde Avrupa’da yaşayan 9 bin kişi de var. İki İngiliz bilim insanının hazırladığı TORCH raporu, 30 ila 60 bin arasında kanser kaynaklı ölüme işaret ederken, çalışmalarından dolayı Nobel ödülü almış, Uluslararası Nükleer Savaşa Karşı Doktorlar Birliği (IPPNW) ise on binlerce tasfiyecinin ölmüş olabileceğini söylüyor. 2006’da hazırladıkları rapor, 10 bin kişinin tiroit kanseri olduğunu ve 50 bin vakanın daha görüleceğini belirtiyordu. IPPNW’ye göre Çernobil, Avrupa’da 10 bin sakat doğuma ve 5 bin ölü doğuma neden oldu. Bazı Sovyet kaynakları da 25 bin tasfiyecinin öldüğünü belirtir. Radyasyona maruz kalmanın sadece ölümle sonuçlanmadığını, bağışık sistemini zayıflattığını, sakat veya hasta bırakabildiğini de hatırlatalım. 

4. Çernobil en çok hangi ülkeleri etkiledi?

Çernobil’den en çok etkilenen ülkeler kuşkusuz Belarus, Ukrayna ve Rusya. Kaza sonrası Belarus’un tarım alanlarının yüzde 22’si, orman alanlarının ise yüzde 21’i kullanılamaz hale geldi. Santrala bugün ev sahipliği yapan Ukrayna’da ise kirlenen alan ise 53 bin 500 km². 45 bini santralın yakınındaki Pripyat kenti olmak üzere yaklaşık 400 bin kişi bölgeden tahliye edildi.

5. Radyasyon Türkiye’ye geldi mi?

Çernobil’den gelen Sezyum-137 yüklü radyoaktif bulutlar tüm dünya gibi Türkiye’yi de etkiledi. 2 Mayıs sabahı önce Trakya’dan giriş yaptılar. 3 Mayıs sabahı yoğunluğu daha yüksek radyoaktif bir dalga Sinop üzerinden Doğu Karadeniz’e doğru ilerledi. 5 Mayıs günü ise yeni ama daha yoğun sezyum-137 içeren radyoaktif bulutlar tüm kuzey kıyısını etkisi altına aldı, İç Anadolu ve Ege Bölgesi’ne doğru ilerleyerek tüm Türkiye’yi etkiledi. Yağış olan yerlerde etkisinin arttığı, bu yüzden de Karadeniz’i daha derinden etkilediği, özellikle çaylarda radyasyon ölçümleri yapıldığında ortaya çıktı.   

6. İçtiğimiz çayda radyasyon var mıydı?

Çernobil’de kaza olduğunda Türkiye, Mersin’de nükleer santral kurmak için yoğun bir çaba içindeydi. Bu yüzden de dönemin yetkilileri, kazanın etkilerini gizlemek, nükleer enerjiye karşı halkın isyan etmesini önlemeye çalıştı. Dönemin başbakanı Turgut Özal, “Radyoaktif çay daha lezzetlidir” derken dönemin Sanayi ve Ticaret Bakanı Cahit Aral, “Biraz radyasyon iyidir” gibi riski küçümseyen açıklamalar yapıyor, halkın önünde çay içiyorlardı. Yaptıkları analizlerde çayda yüksek seviyede radyasyon bulan ODTÜ Kimya Bölümü’nden Dr. Olcay Birgül, Dr. İnci Gökmen ve Biyoloji Bölümü’nden Dr. Aykut Kence’nin hazırladığı raporun basına sızmasıyla gerçek ortaya çıktı. Raporda, 1985 tarihli bazı Çay Çiçeği paketlerinde yüksek radyoaktiviteye rastlandığı belirtiliyor, bulunan oranların bildirilen yüzde 3’ten çok daha yüksek olduğu ve yüzde 65’leri bulduğu açıklanıyordu. Bilinen eşik değerleri geçmek için her gün bu çayla hazırlanmış, iyi demli beş bardak çay içmeniz yeterliydi. Kaldı ki raporda da belirtildiği gibi radyasyonda eşik değer yoktu ve temel amaç mümkün olan en az radyasyona maruz kalmak olmalıydı. Raporu hazırlayanlar hamile kadınlar ve çocukların daha az çay içmeleriyle başlayan bir dizi öneride bulunuyordu ama sorumluların sesi daha gür çıkıyordu. Zaten bir süre sonra böyle raporlar hazırlamak ve sunmak da kontrol altına alındı; YÖK işbaşındaydı. 

7. Çayı harmanlamak işe yaradı mı?

Dönemin TAEK Başkanı Prof. Dr. Ahmet Yüksel Özemre, “Radyoaktiviteyi bilmeyen halkım rakamı ne yapsın? Çernobil’le ilgili olarak benden başka kimsenin konuşmaması için emir verdim. Ben Osmanlı devlet geleneğinden geliyorum ve bu hiyerarşi anlayışını benimsiyorum” diyordu. Özemre, 1985 yılından kalma eldeki eski çayı, radyasyonlu çayla harmanlayarak piyasaya sunulmasını da onaylıyordu. Radyasyon seviyesinin düşürüldüğü söylenen bu teknik tam tersine, tüm çayları kirletiyor ve herkese radyasyonlu çay servisi yapıyordu. 30 Aralık 1986’da, 58 bin ton çayın gömülmesi kararı alındı ancak bu karar Ocak 1998 yılında Resmi Gazete’de yayımlandıktan sonra yürürlüğe girdi. Depolarda bekleyen çaylar kaçırıldı. Dere kenarlarında bekletilenler suya, yakılan çaylardan çıkan radyasyon havaya karıştı. Yakma seçeneğinden vazgeçildi ancak tüm bu kargaşada 130 bin ton çay tüm Türkiye’ye afiyetle içirildi.

8. Türkiye’de kanser sonuçlarını gösteren rapor var mı?

Çernobil’in Türkiye’yi etkilediği bilinmesine rağmen, kanser kayıtlarındaki özensizlik ve devletin bu konuları araştırma konusundaki “isteksizliği” nedeniyle, resmi kurumların dünyadaki örneklere benzer bir çalışmasından söz etmek zor. 2006 yılında yayımlanan, “Çernobil Nükleer Kazası Sonrası Türkiye’de Kanser” başlıklı Türk Tabipleri Birliği raporu ise bu konudaki açığı kapatmaya çalışan önemli çalışmalardan biri. Hopa Belediyesi’yle yapılan ortak çalışmanın sonucunda, Hopa’da 2006 öncesi üç yılda meydana gelen ölümlerin yüzde 47’sinin kanser kaynaklı olduğu ortaya çıkarılmıştı. 

9. Çernobil nükleer enerjinin kaderini etkiledi mi?

Foto: O. Gurbuz

Çernobil kazasından önce de nükleer enerji, kaza riski ve atık sorunu nedeniyle eleştiriliyordu. Kazadan sonra nükleer risk daha çok konuşulur hale geldi, güvenlik tedbirleri de nükleer enerjiden elektrik üretme maliyetlerini artırdı. İtalya, Çernobil sonrası en net tepkiyi veren ülkelerden biri oldu. Mevcut dört reaktörünü kapatma kararı aldı ve 1990 yılında son reaktörü kapatarak bunu gerçekleştirdi. Çernobil’in Almanya, Belçika, İsveç gibi ülkelerde de nükleerden çıkış kararları alınmasında etkili olduğu biliniyor. Çıkış kararı almayan Avrupa ve Amerika kıtalarındaki ülkelerde ise yeni nükleer reaktör yapımı gözle görülür bir şekilde azaldı. Örneğin, ABD’de Çernobil sonrası yapımına başlanıp bitirilen yeni bir nükleer reaktör yok. Dünyada mevcut nükleer filo yenileri yapılmadığı için yaşlanıyor. 

10. Çernobil artık güvenli mi?

Çernobil’deki erimiş yakıtlar hâlâ radyasyon yaydıkları için 4 numaralı reaktörün üstü yeni bir zırhla kaplandı. 2 milyar avrodan fazla bir maliyetle yapılan bu zırhın 100 yıl dayanması, radyasyon sızıntısını azaltması ve bu sürede yakıt ve radyoaktif atıklara daha kolay erişilmesi planlanıyor. Tüm bu çabalara rağmen mevcut kirlilik nedeniyle santralı merkez alan ve 30 km’lik yarıçapa sahip alanın içine ve yakınına insanların yerleşmesinin yüz hatta binlerce yıl alacağını söyleyenler var.

Üç Mil Adası nükleer kazası

Özgür Gürbüz - 28 Mart 2019

Foto: AP, https://bit.ly/2HLeVMQ

Bundan tam 40 yıl önce, 28 Mart 1979 yılında Amerika Birleşik Devletleri'nin tarihindeki en büyük nükleer santral kazası meydana geldi. Üç Mil Adası (Three Mile Island-TMI) Nükleer Santralı'nın iki numaralı reaktöründeki kaza, kısmi çekirdek erimesine yol açtı. Üç Mil Adası'nın iki numaralı reaktörü, 30 Aralık'ta ticari faaliyete başladı, üç ay sonra ise kaza yaptı ve kapatıldı. Tarihin en kısa çalışan nükleer reaktörlerinden biri oldu.

Kazaya birçok reaktörde görülen benzer bir sorun yol açtı. Mekanik veya elektrik bir hata nedeniyle buhar jeneratörlerine su gönderilemedi ve bu da reaktörün soğutulmasını engelledi. Türbin jeneratörü ve ardından reaktör durdu. Birincil bölgede basınç artmaya başladı. Fazla basıncı atmak için reaktörün yukarısındaki otomatik valf devreye girdi ancak bir süre sonra kapanması gerekirken kapanmadı. Böylece soğutma suyu buhar olup dışarı çıkmaya devam etti ve reaktörün kalbi ısınmaya başladı. Bu durumun farkına varamayan çalışanlar yedek tedbirleri de hayata geçiremedi. Bir dizi çabanın da sonuç vermemesiyle nükleer yakıtın olduğu reaktörün kalbinde kısmi erime meydana geldi. Özetlersek, dünya otomatik sistemlerin çalışmadığına, biri olmazsa diğeri çalışacak önlemlerin hayata geçmediğine, yapılmaz denilen insan hatalarının yapıldığına tanıklık etti. Bunların hepsinin en üst düzeyde güvenlik tedbirlerinin alındığı söylenen nükleer santrallarda olabileceğini de gözleriyle gördü. Riskin büyüklüğü hakkında bir fikre sahip oldu.

Yetkililer, bölgede yaşayan 2 milyon insanın aldığı radyoaktivitenin normalden fazla ama insan sağlığına etki edecek riskte olmadığını söylediler.*1 NRC'nin (ABD Nükleer Düzenleme Kurumu) bu açıklaması birçok bağımsız uzman ve çevreci tarafından gerçekçi bulunmadı. Sızıntının NRC'nin söylediğinden 100 ila 1000 kat daha fazla olduğu iddia edildi.*2 Resmi makamlar sağlık sorunu yok derken, örneğin, The American Journal of Public Health'in bir raporunda, yenidoğan bebeklerde ölüm oranının, santralı merkezine alan yarıçapı 10 millik bir daire içinde, kazadan önce 1000'de 8 civarında olduğu, kazadan sonraysa 1000'de 19,3'e kadar çıktığı belirtildi.*3

Dünya, nükleer kaza tehlikesinin büyüklüğünü Çernobil ve Fukuşima'dan önce ABD'de gördü demek yanlış olmaz. Nükleer enerjinin ABD'de gözden düşüşü bu kazayla başladı. Kazadan sonraki dört yıl içerisinde (1980-1984) 51 nükleer reaktör siparişi iptal edildi. 2012 yılına kadar da ABD'de yeni bir nükleer santral siparişi verilmedi.*4

Yapılmış ve yapımına başlamış reaktörlerin tamamlanmasıyla 1990 yılında ABD'de 112 nükleer reaktör çalışabilir durumdaydı. Bu sayı şimdi 98, yapımı süren reaktör sayısı sadece iki (2) ve mevcut nükleer reaktörlerin ortalama yaşı 37.*5 Tasarım ömrü 40 yıl olan bu reaktörlerin birçoğunun uzatılan izinleri önümüzdeki yıllarda sonlanacak ve yerine yenilerinin yapılmadığı ortada. Halihazırda gaz, rüzgar ve güneşle ekonomik açıdan başedemeyen nükleer enerjinin geleceği, mevcut ekonomik koşullar değişmezse karanlık. Elektrik üretim maliyetleri giderek artan nükleer santralların, devlet teşviği almadan, atık sorununu çözmeden ABD'de eski gücünü koruması pek olası görünmüyor.

***

*1 NIRS, https://bit.ly/2OtDbU8
*2 EIA, https://bit.ly/2TITbD3
*3 http://www.tmia.com/node/1167
*4 NRC (ABD Nükleer Düzenleme Kurumu), https://bit.ly/2waAHE7
*5 http://bit.do/eMZLt

Boğaz’ı korumanın yolu Kanal İstanbul’dan geçmiyor

Özgür Gürbüz-BirGün/9 Nisan 2018

İstanbul Boğazı yine bir gemi kazasıyla gündeme geldi. Tarihi Hekimbaşı Salih Efendi Yalısı’nı yerle bir eden geminin kuru yük taşıyor olması İstanbul’u belki de daha büyük bir faciadan kurtardı. Petrol veya gaz taşıyan bir tankerin bu kazaya neden olması ya da gemiden petrol sızması çok büyük bir çevre kirliliğine veya can kaybına yol açabilirdi. Independenta tanker kazası hepimizin aklında…

İstanbul Boğazı’nda tanker kazası olunca akla hemen Boğaz’daki tanker trafiği geliyor. Sabah gazetesinin İngilizce yayın yapan Daily Sabah’ı da fırsatı kaçırmamış ve sosyal medyada haberi Kanal İstanbul vurgusuyla vermiş. Kanal İstanbul yapılırsa bu kazalar olmayacak demeye getirmiş. Herkes biliyor ki bu doğru değil. Aslında bir inşaat ve emlak projesi olan Kanal İstanbul’u pazarlama taktiği de pek yabancı değil. Biz bu halkla ilişkiler çalışmasını Bakü-Tiflis-Ceyhan (BTC) Ham Petrol Boru Hattı yapılırken de görmüştük. O boru hattının yapımını haklı çıkarmak için de Boğaz’daki tehlikeye dikkat çekilmiş, tanker trafiğinin azalacağı iddia edilmişti. Bakalım öyle olmuş mu?

BTC Boru Hattı 13 Temmuz 2006 yılında açıldı. 2007 yılında İstanbul Boğazı’ndan geçen tanker sayısı 10 bin 54’tü. 2017 yılında ise bu sayı 8 bin 832’ye geriledi. Sayı azaldı ama bunun boru hattıyla ilgili olduğunu söylemek zor. Aynı yıllar arasında Boğaz’dan geçen gemi sayısında küresel ticarete, ekonomik krizlere ve enerji talebindeki değişikliklere bağlı olarak bir azalma oldu. 2007 yılında İstanbul Boğazı’ndan geçen gemi sayısı 56 bin 606’ydı. 2017’de yüzde 24 oranında azalarak 42 bin 978’e geriledi. Tanker sayısı ise aynı oranda azalmadı bile. Düşüş yüzde 12’lerde kaldı. Aradaki yıllara baktığınızda da BTC yüzünden tanker trafiğinin azaldığını gösteren net bir veri yok. Küresel eğilimler boğazlardaki geçişleri belirlemişe benziyor.  BTC açıldığında da söylüyorduk, o boru hattının amacı çevreyi korumak değildi. Daha fazla petrol tüketmekle çevre nasıl korunur? Amaç, Kafkaslar’daki petrolü Rusya’ya bırakmadan, kontrolü Batı’nın elinde olmasını sağlayacak bir şekilde taşımak ve Gürcistan ile Azerbaycan üzerinde Rusya’nın hegemonyasını azaltmaktı.   

İstanbul Boğazı’ndan geçen gemi sayısı
Yıllar	Gemi sayısı	Kılavuz kaptan alan gemi sayısı	Toplam Tankerler
			Türü Belirtilmemiş Tanker (TTA)	Gaz Tankerleri (LPG/LNG)	Kimyasal Yük Taşıyan Tanker (TCH)
2007	56.606	26.685	7.204	800	2.050
2010	50.871	26.035	6.464	1.099	1.711
2016	42.553	22.356	6.033	989	1.681
2017	42.978	24.059	6.212	742	1.878

Kaynak: Deniz Ticareti Genel Müdürlüğü

Boğaz’dan geçen tankerlerin hepsi petrol taşımıyor diye itiraz edenler olabilir. Aralarında kimyasal yük taşıyanlar da var ama bu tankerlerin çoğu doğalgaz ve petrol yüklü. Anadolu Ajansı İstanbul ve Çanakkale’den 2017 yılında geçen tankerlerin 13 bin 732’sinin LPG, LNG ve ham petrol taşıdığını yazmıştı. İki boğazdan o yıl geçiş yapan toplam tanker sayısının 18 bin 310 olduğunu hatırlatalım.

BTC için yürütülen bu kampanyanın Kanal İstanbul için de yürütüleceği ortada. Asıl sorun ise gemilerin geçeceği bir deniz yolundan öte Montrö ile ilgili. Montrö Boğazlar Sözleşmesi’ne göre gemiler bir başka geçiş yolunu kullanmaya zorlanamıyor. Kanal İstanbul yapılsa bile gemiler daha ucuz olduğu için Boğaz’ı tercih edebilir. O halde, sorunu çözmek için 1936’daki koşulların değiştiğini anlatmalıyız. Bu ekolojiye, doğaya zarar verecek, İstanbul ve Marmara’yı bitirecek bir kanal açmaktan daha kolay olabilir. İstanbul’dan geçiş yapan gemilerin yarısının kılavuz kaptan alması için uğraşmak, İstanbul’u ada yapmaktan daha akla yatkın. Dünya beşten büyüktür diyorsanız ve buna inanıyorsanız, bu siyasi gücü boğazdan geçen gemilere kılavuz kaptan almaya zorlamak için neden uygulamıyorsunuz anlamak mümkün değil. Herhalde bunu söyleyenler de söylediklerine inanmıyor.

Sinop’ta nükleer kurmaya çalışan EÜAŞ’ın tarihi kazalarla dolu

Sinop’ta nükleer santral işine girmek isteyen EÜAŞ’ın termik santral sicili kazalarla dolu. BirGün tarafından kamuoyuna açıklanan kaza raporları, İstanbul’un göbeğindeki Ambarlı termik santralinde “ucuz atlatılan” bir kazadan da bahsediyor.

Özgür Gürbüz-BirGün/27 Nisan 2016

Sinop’ta kurulmak istenen nükleer santralin ortaklığına soyunan EÜAŞ’ın (Elektrik Üretim Anonim Şirketi) işlettiği termik santrallarda onlarca kaza olmuş. BirGün’ün ortaya çıkardığı EÜAŞ tarafından düzenlenen 2000-2006 yıllarına ait kaza raporları, kurumun termik santrallarında güvenlik kültürünün yetersizliğini ve kazalar nedeniyle yaşanan ekonomik kaybı ortaya koyuyor.

Sinop’ta Fransız ve Japon şirketlerle birlikte bir proje şirketi kurarak, yüzde 49 payla nükleer santral işine gireceği belirtilen EÜAŞ’ın kaza yapan santralları arasında Ambarlı, Hamitabat  Bursa, Kangal ve Afşin-Elbistan A gibi önemli termik santrallar da var.

İstanbul’un göbeğinde ‘ucuz atlatılan’ kaza

Bu kazalar arasında özellikle 13 Şubat 2004 tarihinde Ambarlı’daki Fuel-Oil Santralı’nda meydana gelen kaza öne çıkıyor. Santralin 4. Ünitesinde, tekrar kızdırılmış buharı orta basınç türbinine taşıyan boruların patlamasıyla meydana gelen kaza sonucunda türbin dairesi tamamen buharla kaplanmış. EÜAŞ’ın kaza raporuna, “Olayın meydana geldiği anda basınç ve sıcaklık değerlerinin çok düşük olması (125 °C, 14 bar. Normal işletme basıncı 36 bar, 540 °C) ve teçhizat yakınında herhangi bir kimsenin bulunmayışı olası can ve mal kaybını önlemiştir. Türbin dairesini tamamen buhar kaplamış ve böyle bir kaza çok ucuz atlatılmıştır” şeklinde aktarılan kaza, Türkiye’nin en büyük çevrim santrallarından birinde, İstanbul’un Avcılar ilçesinde meydana gelmiş. Kazanın tamiri süresince 276 milyon kilovatsaati bulan elektrik üretilememiş. Santralin kaza raporunda boruların patlamasının nedeni, “Malzemenin ömrünü tamamlaması” şeklinde kaydedilmiş. Bu da nükleer santral ortaklığına soyunan EÜAŞ’ın santrallarında kontrollerin yeterli bir şekilde yapılıp yapılmadığı sorusunu da akıllara getiriyor. Ambarlı santralında sık sık trafo yangınları meydana geldiği de raporlara yansımış.

Üç yıllık üretim kaybı

1120 MW gücüyle Sinop’ta kurulmak istenen nükleer reaktörlerden biri kadar güce sahip Hamitabat doğalgaz santralına ait kaza raporu ise bu kaza sonucu şirketin ve devletin uğradığı üretim kaybını ortaya koyuyor. Tarihi belirtilmeyen kaza C1 gaz türbininde, ısı plakalarında malzeme yorulması nedeniyle meydana geliyor. Raporda, “ısı plakalarından biri metal yorgunluğu sebebiyle yerinden çıkarak kanatlardan birine çarparak türbinin tümüyle hasarlanmasına neden olmuştur” deniyor. Kaza nedeniyle ilgili ünitede üç yıl boyunca üretim yapılamıyor.

Bir başka üretim kaybıyla sonuçlanan kaza ise kömürle çalışan Afşin Elbistan A Termik Santralı’nda, 2001 yılında meydana gelmiş. İkinci üniteye ait turbo jeneratöründe meydana gelen hidrojen kaçağının neden olduğu kaza 290 bin avroya tamir edilmiş ve o ünitenin bir yıl kapalı kalmasına neden olmuş. Çalışsa 823 milyon kilovatsaat üretecek ünitede ciddi bir üretim kaybı yaşanmış.

Seyitömer kaza rekortmeni

Yerli linyit kömürüyle çalışan Seyitömer Termik Santrali’nin elimize geçen kaza raporları ise santralın 2000’li yıllardan başlayarak sık sık kaza yaptığını gösteriyor. 23 Mayıs 2000 yılında üçüncü ünitedeki jeneratör arızası nedeniyle 5 ay çalışmayan birim, 18 Ekim 2002 tarihinde ise türbin yatak arızası nedeniyle üç ay daha devre dışı kalmış. Santralın bir numaralı ünitesinde 9 Ağustos 2003 tarihinde meydana gelen kaza ise yaklaşık iki yıl sonra, 20 Mayıs 2005 tarihinde onarılabilmiş. 2 milyon avro harcanan tamirat boyunca santral 2 milyar kilovatsaatlik üretim kaybı yaşamış. Bu ünite tamir edildikten beş ay sonra, kaza yapma sırası tekrar üçüncü üniteye geçmiş. 26 Ekim 2005 tarihinde tekrar devre dışı kalan ünite bir ay içinde tamir edilmiş.

Tasarım hatası

1432 MW’lık kurulu gücüyle yine Türkiye’nin en büyük santralları arasında yer alan Bursa Doğalgaz Çevrim Kombine Santralı’nın kaza raporlarında, kazaların nedenlerini belirtirken, tasarım ve imalat hatası gibi açıklamalar yazılması dikkat çekiyor. Bursa’da en büyük üretim kaybı 6 Kasım 2002 yılındaki gaz türbini arızasından sonra yaşanmış. Yedi ay boyunca ilgili bölümde üretim yapılamamış ve 1 milyar 761 milyon kilovatsaatlik üretim kaybı yaşanmış.

Nükleer santral gibi dünyanın en riskli endüstriyel işine girmek için kolları sıvayan ve hukuki baskılardan kaçmak için Jersey Adaları’nda şirket kurmaya hazırlanan EÜAŞ’ın kaza geçmişi, nükleer enerjiye olumlu bakanları bile endişelendireceğe benziyor.

***
Ambarlı Santralı’nda kaza geliyorum demiş

Ambarlı’da, raporlara, “ucuz atlatılmıştır” şeklinde geçen kazanın kaynağı olan borularla ilgili daha önce de sorun yaşandığı kaza raporunda belirtilmiş. 100 bin çalışma saatinden sonar borularda meydana gelen çatlaklar tespit edilmiş ve Almanya’nın TÜV firmasıyla FKM laboratuvarı bir ön çalışma yapmış. 1984 yılında sorunlu parçaların değişimi yapılmış ve her yıl kontrolü önerilmiş. Raporda belirtildiğine göre 2002 yılının sonunda Teknik Kontrol ve Laboratuvar İşletme Müdürlüğü ile görüşülerek kızdırıcı hattındaki arızalı bölümlerin kaynak dikişleri kontrolü ve mikroyapı incelemesi ile ömür tespiti yapılması istenmiş. Kaza ise 2004 yılında olmuş. 

EÜAŞ Sinop’ta yargıdan kaçmak mı istiyor?

Sinop’ta nükleer santral için Fransa ve Japonya’dan gelen şirketlerle ortaklık kurmaya hazırlanan EÜAŞ, ortaklığa Jersey Adaları’nda kuracağı bir şirketle katılacağını açıkladı. EÜAŞ Yönetim Kurulu Başkanı Halil Alış, vergi kaçakçılığı iddialarıyla gündeme gelen Jersey Adaları’nı tercih edişlerini 2015 yılında yaptığı bir açıklamada, “Biz bir ihale yaptığımızda o ihaleyi 10 yılda sonlandıramıyoruz. Kazanamayan mutlaka şikayet ediyor kazananı. Veyahut da bizi şikayet ediyor. Jersey Adaları'nda kuracağımız şirketle bundan kurtuluyoruz” sözleriyle açıklamıştı.

Nükleer santrallerde kaza haftası

Özgür Gürbüz-BirGün/6 Aralık 2014 

Foto: Die Linke

İlk yangın haberi Belçika’daki Tihange Nükleer Santrali’nden geldi. 30 Kasım günü, öğle saatlerde ajanslara düşen haber, santraldeki üç numaralı reaktörün trafosunda yangın çıktığını söylüyordu. Reaktörde üretim durduruldu ve böylece Belçika’da çalışır durumda bulunun yedi reaktörün üçü çeşitli nedenlerden dolayı elektrik üretememeye başladı.

Arkasından Ukrayna'daki Zaporozhe Nükleer Santrali’nden bir başka kaza haberi geldi. Bu haber dünyada daha çok yankı buldu çünkü kaza 28 Kasım’da gerçekleşti ama Ukrayna Başbakanı Arseniy Yatsenyuk kazayla ilgili açıklamayı tam beş gün sonra 3 Ocak 2014’te yaptı. Bu da “Ukrayna kazanın gerçek boyutlarını gizliyor mu” sorusunu akıllara getirdi. Sovyetler Birliği döneminde meydana gelen ve bugün Ukrayna sınırları içerisinde kalan Çernobil’deki kazanın dünyadan günlerce gizlenmesinin bu önyargıda payı olduğu söylenebilir. Ukrayna’daki çevre örgütleri, nükleer karşıtı gruplar ve aralarında Fransız Nükleer Güvenlik Enstitüsü’nün de bulunduğu kurumlar bir radyasyon tehlikesinden bahsetmiyor.

Kazanın ya da arızanın yardımcı trafoda meydana geldiği belirtiliyor. Yani elektrik transfer sisteminde olmuş, reaktörde değil. Arızanın reaktörü etkilememesi için de reaktör kapatılmış ve bu süreçte de bir sorun yaşanmamış. Yapılan açıklama bu. Umarım öyledir.

Ukrayna’dan gelen haberle başlayan panik havası aslında yersiz değil. Konu nükleer enerji olduğunda şeffaflıktan bahsetmek çok zor. Çernobil ve Fukuşima kazalarının sonuçları konusunda farklı açıklamalar yapılmasının bir nedeni de bu. Olası bir sızıntı veya kazada, doğadaki radyasyonu ölçmek isteyebilirsiniz. Gerek duyacağınız aletlerin hemen hemen hepsi kamunun ya da bizzat nükleer endüstrinin elinde. Sivil toplumun elinde yeterli araç gereç yok. Daha da önemlisi yetki yok. Mersin’de nükleer santral kurulduğunuzu düşünün, şüphelendiğinizde ölçüm yapmak için sizi içeri alacaklarını sanıyorsanız aldanıyorsunuz. Bergama’da siyanür kullanılan altın madeninde kaza olduğu haberleri gündemde ama meslek odaları, çevre örgütleri bu madene girip bağımsız araştırma yapabiliyor mu? Altın madenini kontrol edemeyen sivil toplum nükleer santrali nasıl denetleyecek? Nükleer santrallerin asıl ürkütücü yanı bu.

Nükleer santrallerde kaza riski "sıfırlanamaz" ve bu risk alınamayacak kadar yüksektir. Belçika ve Ukrayna’daki kazaların benzerlerine o kadar çok rastlanıyor ki, bunlardan birinin yeni bir Fukuşima veya Çernobil olması düşük bir olasılık değil.

Bir diğer sorun da radyasyonla ilgili. Radyasyon gözle görülemez, eğer size söylemezlerse bilemezsiniz. Bilseniz de önlem alma şansınız yok. Koruyucu kıyafetler sizi korusa bile besinlerinizi, yaşam alanlarınızı radyasyondan koruyamaz. Santrallerden havaya bırakılan rutin radyasyon miktarını, nükleer atıkların saklandığı yerde sızıntı olup olmadığını size söylemezlerse öğrenemezsiniz.

Özetle, herhangi bir elektrik üretim biçimiyle nükleer enerjiyi risk ve şeffaflık açısından kıyaslayamazsınız. Kaza nerede olursa olsun sizi bulur. Radyasyondan kaçamazsınız veya onu yok edemezsiniz. Ukrayna'dan gelen haberin yarattığı paniğin ardında aslında bu yatıyor.

***

Kazanın olduğu reaktör Rus malı

Zaporozhe Nükleer Santrali Ukrayna’daki en büyük santral. Bu santralde toplam kurulu gücü 6 bin megavatı bulan 6 reaktör var. Kaza 3 numaralı reaktörde meydana geldi. 3 numaralı reaktörün inşasına 1986 yılında meydana gelen Çernobil kazasından önce başlanmış, 1986 sonunda üretime geçmiş. 28 yaşındaki reaktör, VVER V320 tipi Rus yapımı bir reaktör. VVER-1000 sınıfından. Bu reaktörün biraz gelişmiş bir modelinin (VVER-1200) Mersin Akkuyu'da yapılmak istenen nükleer santralde kullanılması planlanıyor.

Nükleer rönesansın sonu Fukuşima oldu

Özgür Gürbüz-EnergyTurk/Ekim 2012*

Nükleer enerjinin gelişimini anlamak için nükleer kazalardan önceki ve sonraki dönemlere bakmak gerekir. Çernobil öncesi, Çernobil sonrası ve Fukuşima sonrası nükleer endüstri çeşitli büyüme ve küçülme dönemleri yaşadı. Bu büyük nükleer kazalar, nükleer endüstrinin seyrini tahmin edilebileceği gibi olumsuz etkiledi. Nükleer reaktör teknolojilerindeki değişiklikler, yeni kuşak reaktörler ise sanıldığı gibi dünyada reaktör sayısının artmasına yol açacak, nükleer enerjiyi popülerleştirecek sonuçlar doğurmadı. Çünkü bu teknolojiler “kazasız nükleer santral” garantisini vermekten uzak. Nükleer enerjinin görece ilerlemeleri ise daha çok nükleer endüstri dışı krizlerin nükleer endüstri tarafından güçlü pazarlama kampanyalarıyla lehlerine kullanılmasıyla yaşandı.

1973'teki petrol krizi, iklim krizi ve Rusya'ya bağımlılık korkusuyla Avrupa'da etkili olan doğalgaz krizi, bu kısa süreli ilerlemelere örnek gösterilebilir. Fransa'nın nükleer enerji bağımlılığının en büyük nedeni 1973'teki petrol krizi sonrası agresif bir nükleer enerji politikası yürütmesidir. Devlet eliyle desteklenen ve fosil yakıtlara bağımlılığın azaltılmasını amaçlayan bu programın sonucunda Fransa bugün elektriğinin yüzde 77'sini¹ nükleer santrallerden sağlayan bir ülke olmuştur. Elektrikte nükleere bu kadar bağımlı başka bir ülke yoktur. Buna rağmen, dünyada ABD'den sonra en çok nükleer reaktöre sahip ülke Fransa'nın (58 reaktör) enerjide dışa bağımlılık oranı yüzde 51,30'dur. Avrupa'da enerji ithalatçısı konumundaki tek ülke ise hiç nükleer reaktörü olmayan Danimarka'dır. Bu istatistik, enerjinin elektrikten ibaret olmadığını göstermesi ve Türkiye'nin enerjide dışa bağımlılık sorununu nükleer santral kurmakla çözemeyeceğini anlatması açısından önemlidir. 1970'lerde fosil yakıtlardan kaçmanın tek yolunun nükleer enerjinin kucağına atlamak olduğu söylenebilir. Günümüz koşullarında ise elektrik üretiminde nükleere mahkum olunmadığı açık. Bu nedenle petrol fiyatlarının 100 doların üzerinde seyrettiği günlerde bile “tek yol nükleer” diye çığlık atan ülkelerin ortalıkta gezinmemesine şaşırmamalı.

Nükleer endüstrinin fırsata çevirdiği ikinci kriz ise iklim değişikliği oldu. Yapım ve uranyumun çıkarılması sırasında atmosfere bırakılan emisyonları “hesaba katmadan” kendisini “karbonsuz” bir enerji kaynağı şeklinde tanıtan nükleer enerji, Çernobil kazasının unutulmasını da fırsat bilerek 2000'li yılların başında yeni bir pazarlama hamlesi yaptı. Fransa'nın milyarlarca dolar yatırdığı nükleer endüstrisini atıl bırakmamak için sahip olduğu fazla kapasiteye rağmen yapımına başladığı Flamanville-3 sayılmazsa adına “nükleer rönesans” denen bu hamle Batı'da Finlandiya'daki Olkiliuoto-3 reaktörüyle ses buldu. Fukuşima'daki kaza nükleer rönesans kampanyasına son noktayı koymuş gibi görünse de aslında rönesans başlamadan bitmişti. Fransa ve Finlandiya'daki bu son model reaktörlerin (3+ kuşak, Avrupa Basınçlı Su Reaktörü-EPR) inşası sırasında ortaya çıkan teknik aksaklıklar, uzayan yapım süreleriyle artan maliyetler buna işaret ediyordu. Finlandiya’da inşaatına 2005’te başlanan reaktörün 2009’da devreye girmesi bekleniyordu. İnşaat hâlâ sürüyor. Reaktörün 2014'te bile elektrik üretemeyeceği birkaç ay önce açıklandı ve yeni bir tarih verilmedi². 10 yıla varan bu gecikme sonucunda 3 milyar avroya mal olması beklenen reaktörün maliyeti “en azından” 6 milyar avroyu geçti. Fransa’da yapımı süren aynı tip reaktörün kaderi de aynı oldu. İnşaatına Finlandiya’dan iki yıl sonra başlanan reaktör de söylenildiği gibi dört yılda bitirilemedi. 2016 yılında biterse Fransızlar bayram edecek. Maliyeti de yine söylendiği gibi 3 milyar avroda kalmadı, şimdiden 6 milyarı garantiledi. Bu fiyatlarla nükleerin değil ABD'de olduğu gibi ucuz doğalgazla baş etmesi, yenilenebilir enerjiyle rekabet etmesi bile mümkün görünmüyor. Tüm bunlar Batı Avrupa'da yeni reaktör kurmaya hevesli tek ülke İngiltere'yi de endişelendiriyor. Almanya'nın dev enerji şirketleri RWE ve E.ON, İngiltere'de 6 bin megavat(MW) gücünde nükleer santral kurmaya hazırlanıyordu ama Fukuşima sonrası yaşanan gelişmeler bu iki devi, 19 milyar avroluk bu projeden çekilmeye zorladı. Şimdi İngiltere'nin umudu, Finlandiya ve ülkesindeki inşaatlarda sınıfı geçememiş Fransa. Almanya'nın nükleer santrallerini kapatmaya başlaması ve 2022'ye kadar hepsinin kapısına kilit vuracak olması RWE ve E.ON'un bu kararında etkili oldu. Aynı Fukuşima sonrası Siemens'in nükleer enerjiden tamamen çekilmesinde olduğu gibi.

Fukuşima sonrası Almanya ve İsviçre'nin nükleerden çıkış kararı alması, Belçika ve İspanya'nın bu yöndeki tavırlarına devam etmesi, İtalya, İrlanda, Avusturya, Norveç, Yunanistan, Portekiz gibi birçok Avrupa ülkesinin nükleer enerjiyi defterden neredeyse tamamen silmesi nükleer endüstriyi belki de Çernobil sonrası dönemden bile daha zor bir duruma soktu. Dünyadaki çalışabilir 435 reaktörün 212'sine sahip üç ülkesinde (ABD, Japonya ve Fransa) Çernobil'den sonra bile bu kadar ciddi bir nükleer karşıtlığı görülmemişti. Fransa'nın nükleerin elektrik üretimindeki payını azaltma seçeneklerini tartışmaya başlaması, Japonya'nın Fukuşima'dan sonra sağlam kalan 50 reaktörden sadece bir tanesini çalıştırıyor oluşu ve ABD'de nükleer atıkların depolanması için düşünülen Yucca Dağı projesinin iptali nükleer dünyanın amiral gemilerinde bile kafaları karıştırdı. Avrupa ve Kuzey Amerika'da kurulacak birkaç yeni nükleer reaktörün bile bundan sonra tüm dünyada, ister adına rönesans ister devrim deyin, bu türde bir eğilim yaratması oldukça zor. Nükleer endüstri hem eldeki insan gücünü tutabilmek, hem de teknolojik yatırımları finanse edebilecek siparişleri almak için gözlerini Doğu'ya, özellikle de Çin ve Hindistan'a çevirmiş durumda.

UAEA'na göre şu anda yapımı süren 63 reaktörün 26'sı Çin'de, 11'i Rusya'da ve 7 tanesi de Hindistan'da. Bu üç ülkeyi bir kenara koyduğunuzda aralarında yapımına 1981 yılında başlanmış Arjantin'deki Atuça-2 gibi ne zaman biteceği şüpheli reaktörlerin de olduğu bir grup kalıyor. Rusya'daki reaktörlerin iki tanesi prototip, 35 megavat güce sahip üniteler. Geri kalan dokuz ünitenin arasında Kursk-6 gibi 1985'ten beri bir türlü bitirilemeyen reaktörler var. Kısaca UAEA'nın listesinde yer alan bu “63” rakamı da size gerçek durumu anlatmıyor. Dünyada elektrik ihtiyacı hiç tartışmasız herkesten daha fazla olan Çin bile Fukuşima sonrası yeni nükleer reaktörlere lisans vermeyi dondurdu. Petrol ve doğalgazda dışa bağımlı Çin'in yenilenebilir enerji ve enerji verimliliğine nükleer enerjiden daha fazla yatırım yaptığını söylemek yanlış olmaz. Çin'de kurulu rüzgar gücü son beş yılda 50 kat artarak 63 gigavata (GW) ulaştı. Güneş fotovoltaik kurulu gücü de yine 47 kat artarak 3,8 gigavat oldu. Aynı dönemde Çin'in kurulu nükleer gücü sadece yüzde 1,5 oranında arttı ve 12 gigavata ulaştı³. Çin, yapım halindeki 26 reaktörü (27,4 GW) 2020'ye kadar bitirirse o tarihte 40 GW'lık bir nükleer kurulu güce ulaşmış olacak. Çin Ulusal Enerji Müdürlüğü'nün açıkladığı hedeflere göre ise Çin'in o tarihte 200 GW rüzgar kurulu gücüne ulaşması bekleniyor⁴. Hedefler her iki kaynak için de tutturulursa 2020 yılında Çin'in rüzgar kurulu gücü nükleer enerjinin dört katından fazla olacak. Tahminen rüzgardan üretilen elektriğin payı da nükleeri geçecek. Nükleer enerjinin Çin'deki elektrik tüketiminin sadece yüzde 1,85'ini karşıladığını ve Çin'in rüzgar enerjisi için 2050 hedefinin 1000 GW olduğunu da hatırlatalım.

Tüm bu tablodan Türkiye'nin çıkaracağı onlarca sonuç var biz sadece birkaç tanesini yazalım. Almanya gibi Türkiye'den üç kat daha fazla elektrik tüketen bir endüstri devi yoluna nükleersiz devam edebiliyorsa Türkiye gibi yenilenebilir enerji kaynakları açısından Almanya'dan çok daha şanslı bir ülke rahat rahat devam eder. Bu birinci sonuç. İkinci sonuç ise daha politik. Dünyada nükleer endüstrinin pazar bulduğu ülkeler, ağırlıklı olarak, demokrasi düzeyinin tartışmalı olduğu, halkın fikrinin sorulmadığı, nükleer atık, kaza sonrası sorumluluk gibi hayati konuların gündeme bile alınmadığı ülkelerden oluşuyor. Türkiye'nin nükleer endüstri için iyi bir pazar işareti vermesi bu açılardan da tartışılmazsa ileride ülkeye büyük zarar verir. Rusya'nın Belarus ve Ukrayna ile olan ilişkileri, bu ülkelerde nükleer enerjinin mevcut hükümetlerce desteklenmesi, nükleer karşıtlarına bu ülkelerde uygulanan baskılar, nükleer enerjinin beraberinde neleri getirdiği sorusunun da sorulmasına neden oluyor. Nükleer enerjinin yapısı itibariyle anti-demokratik olduğunu ve otoriter rejimlerde daha rahat yayıldığını söylemek mümkün.

Son sonuç ise teknolojik gelişme ve istihdamla ilgili. Teknoloji transferi ve istihdam açısından yenilenebilir enerji kaynakları Türkiye gibi gelişme yönündeki ülkelere daha fazla fırsat tanıyor. Türkiye'nin yerli nükleer reaktör üretmek için harcayacağı para yerli bir rüzgar türbini üretmek için harcayacağından daha fazla. Yerli reaktörün AR-GE masraflarını karşılaması için ihraç edilmesi de gerekir ki, bu da yerli bir rüzgar türbini satmaktan kat ve kat daha zor. Çin'in, İspanya'nın güneş ve rüzgar enerjisinde kısa zamanda ihracat yapan ülkeler arasına girmesi gözden kaçırılmamalı. 

---

*Bu yazının kaleme alındığı tarih Ağustos 2012'dir.

1UAEA.

2Finland's Olkiluoto 3 nuclear plant delayed again. http://www.bbc.co.uk/news/world-europe-18862422 adresinde 24 Ağustos 2012 tarihinde görüldü.

3The World Nuclear Industry Status Report 2012, sf. 6.

4China Increases Target for Wind Power Capacity to 1,000 GW by 2050 http://www.renewableenergyworld.com/rea/news/article/2012/01/china-increases-target-for-wind-power-capacity-to-1000-gw-by-2050 adresinde 24 Ağustos 2012 tarihinde görüldü.

Çöpten eski parçaları toplayıp nükleer santrale yeniymiş gibi sattılar

Özgür Gürbüz-Birgün/10 Haziran 2011

Greenpeace Kori Nükleer Santrali'ndeki tehlikeyi işaret ediyor

Nükleer santralin tehlikeleri denince herkesin aklına büyük kazalar gelir. Aslında Çernobil, Üç Mil Adası ve Fukuşima kazaları nükleer tehlikeyi anlatmaya yetmez, asıl risk detaylarda gizlidir. Nükleer enerjinin kirli tarihine baktığınızda, onlarca minik 'kaza'yla ya da 'hadise'yle karşılaşırsınız. Nükleer lobi bu hadiseleri pek önemsemez ama dikkatli bakıldığında her biri, nükleer enerji santrallerinin iddia edildiği gibi dünyanın en ileri güvenlik önlemlerine sahip fabrikaları olmadığını bize anlatır. İşlerin anlatıldığı gibi tıkır tıkır yürümediğini görürsünüz. Karşılaşılan teknik sorunlar, insan hataları ve güvenlik zaafları hayatlarımız üzerine nasıl bir kumar oynandığını olanca çıplaklığıyla ortaya koyar.

Dünyada nükleer enerjide ısrar eden sayılı ülkelerden Güney Kore'de birkaç hafta önce yaşananlar atomspor taraftarlarının görmek istemediği, basında yer almaması için ellerinden geleni yaptığı hadiselerden biri. Olay, ülkenin en eski nükleer santrali Kori'de geçiyor. Skandal, kayıtlara adı “Hwang” diye geçen Güney Kore'li işadamının Kori nükleer santraline kusurlu parça satması. Üç yıl hapse mahkum edilen Hwang, 2008 yılından bugüne dek tam üç kez kullanılmış parçaları temizleyip boyadıktan sonra nükleer santrale yeniden satmış. Bu işten 2 milyon 600 bin ABD Doları kazanmış. İşin daha da ilginç tarafı, Hwang'ın bu parçaları nükleer santralin çöplüğünden, santral çalışanı bir işçi aracılığıyla alıyor olması. Santralde eskiyen parça çöpe gidiyor, çöpe giden parçaları işçi Hwang'a getiriyor ve Hwang o parçaları boyuyor, cilalıyor ve yeniymiş gibi santrale geri satıyor. Dört yılda üç kez nükleer santralin tüm güvenlik denetimlerini geçmeyi başarmış! Parçaları çalan kişi de bu işin ortaya çıkmasıyla yakayı ele vermiş, ona da üç yıl ceza vermişler. Hakim, bu olayın santralin güvenliği konusunda ciddi endişe duyulmasına neden olacağını söylemiş. Hatırlayın, benzer bir skandal Mersin'e nükleer santral kurmak isteyen Rosatom firması'nın alt şirketi Zio-Podolsk'ta da yaşanmıştı. 4 Mart 2012 tarihinde Birgün'de, “Mersin’e yapılmak istenen nükleer santral “dandik” olabilir mi?” başlığıyla onu da yazmıştık.

Tahmin edersiniz, bu Güney Kore'deki ilk 'hadise' değil. Yaklaşık bir buçuk ay önce yine Kori'de bir başka skandal ortaya çıktı. Santralde yapılan incelemede, bir Güney Kore firması tarafından üretilen parçaların, yasadışı yollardan elde edilmiş Fransız teknolojisi temel alınarak üretildiği ortaya çıktı. Merdiven altı üretim diyeceğim nükleerci dostlar kızacak. Bu defa kızdırmayalım 'atomsporu' sonra yazının devamını okumuyorlar. Halbuki yazının devamında Şubat ayında Kore'de meydana gelen bir başka 'hadise' var; bitmiyor yani.

GÜNEY KORE'DE TEHLİKE ÇANLARI

Tarih 9 Şubat, saat sabah 8:30. Kori'deki 1 numaralı reaktör bakım için kapatılmış. Çoğu kimse bilmez ama nükleer reaktörler dışarıdan aldıkları elektrikle çalıştırılır, bir anlamda dışa bağımlıdır. Kori-1 reaktörü de elektrik almak için üç ayrı noktadan şebekeye bağlıymış ancak beslendiği iki noktada bakım çalışmaları olduğundan kazanın olduğu sırada tek kaynaktan elektrik alıyormuş. Çalışanlardan birinin hatasıyla son şebeke bağlantısından alınan elektrik de kesilmiş. Reaktör, güvenlik fonksiyonları ve soğutma sistemini çalıştıracak elektrik olmadan tam 12 dakika boyunca öyle kalakalmış. Bu gibi acil durumlarda nükleer reaktörlerde dizel jeneratörlerin devreye girmesi beklenir. Kori santralinde de aynen öyle yapmışlar; beklemişler. Beklemişler ama dizel jeneratör de çalışmamış. İşçilerin gayretiyle 12 dakika sonra şebeke bağlantısı yeniden sağlanmış ve büyük bir kazanın ucundan dönülmüş. Soğutma suyu sıcaklığı bu süre içerisinde 36 dereceden 58'e çıkmış. Atık havuzunda ise 21 derecelik ısı artışı yaşanmış. Reaktör bakımda olmasaydı bu 12 dakika, bir başka nükleer felaketle sonuçlanabilirdi. Santralin yöneticisi olayı ülkedeki düzenleyici kuruluşa bir ay sonra, 12 Mart 2012'de bildirmiş. Zahmet etmiş tabi. O saatten sonra santrale giden denetçilerin bir şey bulamayacağı ortada. Santralin sahibi Kore Hidroelektrik ve Nükleer Enerji şirketi, KEPCO adlı Güney Kore'li nükleer devin bir alt kuruluşu. KEPCO mu kim? KEPCO da bizim hükümetin Sinop'a nükleer santral yapması için adeta yalvardığı firma!

DEMOKRASİ MESELESİ

Şu kısacık ömrümde duyduğum, okuduğum bu ve benzeri nükleer kazaları anlatmaya kalksam herhalde ömrüm yetmez. Anlat anlat bitmez. En iyisi ben size bu öykülerden çıkarılacak hisseyi, dersi anlatayım. Ders şu: Ne kadar çok demokrasiniz varsa o kadar az nükleer santraliniz olur. Bugün nükleer santral yapımında ciddi bir şekilde ısrar eden ülkelerin sayısı iki elin parmağını geçmez. Rusya, Çin, Hindistan, Pakistan, Ukrayna ve Güney Kore. Hepsinin ortak özelliği, şeffaflığın, halkın katılımının ve sivil toplumun hükümeti denetleyecek mekanizmalara erişiminin sınırlı olması. Nükleer enerji şirketlerinin devlet elinde olması, kontrolün de yine devlete bağlı kuruluşlarca yapılması halkın hiçbir şeyden haberi olmamasına neden oluyor. Bu ülkelerde halk kolay kolay sokağa çıkamaz, medya denetim altındadır. Nükleer endüstrinin medyayı Japonya'da nasıl kontrol altında tuttuğu Fukuşima sonrası ortaya çıktı. Eski başbakan Naoto Kan bile Fukuşima'daki santrali yöneten şirketi hükümetine bilgi vermemekle suçlamadı mı?

AYILANA NÜKLEER BAYILANA GAZOZ

Türkiye'de demokrasinin ne kadar geri olduğu AKP hükümetinin nükleer enerji konusundaki tutumundan anlaşılabilir. Dört yıllığına iktidara getirilen bir hükümetin halkın 240 bin yıllık geleceğine (nükleer atıklardan bazılarının radyoaktif kalma süresi) ipotek koyacak kararlar alıyor. Enerji Bakanı Taner Yıldız'ın son açıklaması ise müthiş. 2023'e kadar 23 nükleer reaktör yapmak istediklerini söylemiş. Kusura bakmayın ama 11 yılda 23 reaktör yapamazsınız. Yer lisanslarını, zemin etütlerini hesaba katmasanız bile bir reaktörün inşası en iyi ihtimalle 6-8 yıl sürer. Her birinin gücü 1000 MW olsa, ABD Enerji Enformasyon İdaresi'nin iyimser tahminiyle bile yine bir reaktör 5-6 milyar dolara mal olur. Peşin paranız varsa tabi. Bunun bir de faizi var. 200 milyar dolar civarı bir paradan bahsediyoruz. Ne o miktarda kredi, ne de aynı anda 23 reaktörü inşa edecek kapasiteye sahip firmaları bulabilirsiniz. Hükümet nükleer santral kurmayı gazoz fabrikası inşa etmek sanıyor herhalde. Ayılana bir tane, bayılana bir tane. Sinop'a üç tane, Mersin'e dört tane. Aman efendim Yozgat da gelmiş, bir de oraya kuralım...

***

Nükleer Karşıtı Platform 16 Haziran'da Mersin'de büyük bir kongre düzenliyor. Nükleere dur demek için herkesi kongreye katılmaya çağırıyor. Ayrıntılı bilgi: www.nukleerkarsitiplatform.org